Quaestio 2

QVAESTIO II CIRCA tertiam conclusionem textualem, quae sonat de restitutione in iuste ablatorum. Quaeritur primo in genere: secundo in specie: Vtrum restitutio, qua alienum iniuste occupatum suo domino redditur: sit aliquid poenitentiae; per quam peccatum remittitur. Quia mate- ria restitutionis latissima quidem: sed ual- de necessaria est: ideo aliquantulum latius scripta doctorum colligendo a fundamento incipiendum est. Et quia quaestio praesupponit aliqua bona esse, quibusdam aliena, & iniuste occupata. Primo uidendum: si aliqua sint propria: aliqua aliena: hoc autem fundatur in distinctione dominiorum rei. bi. n.e non sunt distincta rerum duia: nihil erit proprium cuiquam: nihil alienum: sed omnia sunt omnibus comunia.

¶ Est ergo rimo notandum post Sco. q.ii. huius dist. quod rerum dominia non sunt distincta de lege naturae: uel diuina: sed lege naturae omnia sunt omnibus conmunia: ut habetur viij. dist. c. quo iure. ubi recitatur dictum beati Aug. homil. vi. iuxta si. super Ioan. Quo iure defendis uillas ecclesiae diuino, aut humano &c. Et sequitur. Iure ergo humano dicitur haec domus mea: haec uilla mea: hic seruus meus est. Et sequitur. Tolle iura imperatoris: & quis audet dicere, haec uilla mea est. Et post. Per iura regia possidentur possessiones: quia ipsa iura humana per imperatores, & reges seculi distribuit generihumano, haec August. & beatus Cle¬ mens xii. q. i. dilectissimis. quamuis com munis usus omnium, quae sunt in hoc mundo omnibus hominibus esse debeat conmunis: sed per iniquitatem alius hoc dixit esse suum, & alius istud: & sic inter mortaes facta est diuisio per iniquitatem gloil. d est per consuetudinem iuris gentium aequitati naturali contrariam. uel iniquitatem id est solicitudinem. Et addit Sco. rationem duplicem. Prima: quia usus rerun secundum recta rationem ita debet competere hominibus, sicut congruit ad pacificam conuersationem, & necessariam sustentationem. In statuautem innocentiae conmunis usus sine distinctione dominiorum ad utrumque; istorum plus ualuit, quam diuisio dominiorum: quia nullus tunc occupasset, quod fuisset alteri necessarium: nec nsuper fuisset opportunum illud ab ipso er uiolentiam extorquere: sed quilibet hoc, quod primo occurrisset necessarium: occupasset ad usum. Secunda: quia sic magis fuisset sufficientia ad sustentationem; quam si alicui praecluderetur usus alicuius per appropriationem factam alteri.

¶ Illud autem iuris naturalis praeceptum de habendo omnia communia post sapsum reuocatum est.

¶ Et rationabiliter propter eadem duo: scilicet pacificam conuersationem: & necessariam sustentationem: quia post lapsum communitas omnium rerum esset contra pacificanconuersationem: cum malus, & cupidus occuparet ultra ea, quae essent sibi necessa ria: etiam inferendo uiolentiam aliis: quiuellent secum eisdem conmunibus ad necessitatem uti: sicut loqtui de Nemroth, ui fuit robustus uenator cora dominoi. hominum oppresior. Gen. x. Item esset contra necessariam sustentationem: quia fortiores bellatores priuarent alios necesariis. Etiam terra redigeretur in solitudinem: cum nemo ita diligenter conmunicaret in labore conmuni: sicut conmunt care uellet in comuni fructuum perceptione. Et ideo politia Arist. Polit. ii. quod non sunt omnia communia: multo melior est, quam polsitia Socratis, quam repraehen dit de omnibus conmunibus secundum illum statum, quem Aristor. reperit in hominibus. Reuocato igitur praecepto legis natu¬ rae de habendo omnia in communi propter lapsum, & mutationenstatus naturae & per hoc concessa licentia appropriandi, & distinguendi conmunia. Prima distinctio dominiorum quatenus iusta sit, facta est legepositiua iusta: siue lata sit a patre, siue principe, siue conmunitate iuste regnante seu regente. Apatre enim iuste potuit fieri haec diuisio: quia de sege naturae filii tenentur obedire parenti bus. Nec ista lex per legem aliquam Moysaicam, aut euangelicam reuocata est: sed magis confirmata. Sic probabi le est factum fuisse post disuuium: quod Noe filiis suis distinxit terras, quas singuli occuparent pro se, filiis suis, & posteris. Aprincipe, aut conmunitate regente iuste: haec est auctoritas distinguendi dominia rerum ex communi consensu, & esectione ipsius communitatis: & haec auctoritas dicitur positica, sicut prima uocatur paterna: & haec paterna respicit descensum naturalem, quamquam non cohabitantium ciuiliter. Secunda positica respicit cohabitantes quantum: cumque; nulla consanguinitate, uel propin quitate coniunctos: ut puta: si ad ciuita tem aliquam aedificandam, uel habitandam concurrunt extranei aliqui: uidentes se non posse bene regi sine aliqua auctoritate: poterant concorditer consen tire: ut uel uni personae, uelpluribus conmitterent illam communitatem. Et unipersonae, uel pro se tantum: & successor eligeretur sicut ipse: uel pro se, & tota sua posteritate. Et haec auctoritas politica iusta est: quia iuste potest se quis sub mittere uni personae, uel communitati inhis, quae non sunt contra legem dei: in quibus melius potest dirigi per illum, cui se submittit, quam per se ipsum. Hi ergo, apud quos residebat auctoritas paterna, uel positica, poterant condere leges iustas, habentes prudentiam in se, uel in suis consiliariis. Vnde ut lex sit iusta: duo sunt necessaria: auctoritas, & prudentia: qua secundum rectam rationem ha bens auctoritatem dictet, quid faciendum: & quid expediat ad finem debitum: in proposito ad pacificamn conuersationem & necessariam conmunitatis sustentationem. Ex illo patet; unde est iustitia in proprie tatum possessione, & damio rerum: nam quic quid secundum leges huiusmodi iustas posfidetur: iuste possidetur: quod uero contra eas tenetur: in iuste tenetur.

¶ Secundo notandum: quod quia dominia reium distincta non manent semper apud eos, quibus in prima rerum distinctione appropria ta sunt: nec manere potuerunt: tum pro pter mortem possessorum: tum propter uarias alias occurrentes causas: sed transfertur de persona in personam: necesse est in telligere: quomodo seruanda est iustitia in huiusmodi translationibus dominiorum. Pro quo consequenter attendendum secundum Sco. ubi sup. quod translatio rerum potest esse, uel quantum ad dominium, uel quantum ad usum, siueius utendi, retento tamen dominio apud eundem: tunc enim trausfertur dominium rei in alium: quando alter eandem potestatem habet in re ipsa, cuius dominium transfertur, quam habuit dominus rei, a quo translatum est utendi, donandi, alienandi &c. Ex quopatet, quod in mutuo transfertur dominium. Nam mutuatam pecuniam distrahiere potest mutuum accipiens, & alienare: sicut is, qui mutuo dedit. Vtrum autem in usura transferatur dominium, uel non: opiniones sunt doctorum: de quibus infra uidebit. Sed usus tantum transfertur, dum conceditur alicui; quod re aliqua uti possit: non tamen possit re alienare, corrumpere, seu quo ad substantiam mutare: ut in locatione domus, uel accom modatione equi, aut instrumenti artis, Translatio dominij iusta potest fieri dupliciter: uel auctoritate publica legis, uel principis. Vel secundo auctoritate priua ta ipsius domini immediate possidentis. Omnis. ni. translatiodominij. quae sit auctoritate legis iustae, iusta est: quia si lex iusta potuit iuste determinare prima dominia: & non minor est auctoritas legis, uel principis (qud hic pro eodem habetur post diuisionem dominiorum, quam ante: ergo propter eandem causam, & eundem finem, potest iuste transferre dominium: postquam fuit alicui appropriatum.

¶ Praeterea quilibet potest dominium suum transferre in alium: tota communitas potestcuiuslibet de conmunitate transferre dominium in quemlibet: quia in facto conmunitatis supponitur includi consensus cuiuslibet de conmunitate: ergo conmunitas habens iustum consensum, quasi iam oblatum in hoc, quod quilibet consensit in leges iustas condendas a comunitate, uel principe: potest per legem iusta cuiuslibet dominium transferre in quemlibet.

¶ Secundo potest fieritranslatio dominij per actum personae priuatae immedia te habentis dominium rei. Et hoc dupliciter, uel per actum mereliberalem; quam do scilicet transferens non expectat aliquam redditionem: uel actum secundum quid liberalem: dum uidelicet pro eo, quod transfert expectat aliquid sibi reddi. Exemplum primi in donatione. Exemplum secund in uenditione. Quoad primum dominus alicuius rei non prohibitus a lege, seu superiore, a cuius uoluntate dependet in dando, uel transserendo, donare potest rem suam aliiuolenti eam suscipere: nam ex quo per actum uoluntatis suae fuit dominus: ergo per uoluntatem potest cessare esse dominus: & alius uult recipere: ergo potest incipere esse dominus. Et non prohibet aliqua causa superior istum desinere: & istum incipere esse dominum: ergo per donationem istam sit uere, & iuste translatio dominij. Ex illo patet: quid requiritur ad iustam donationem liberalem. Primum liberalis, & uoluntaria donatio ex parte donantis. Secundum uoluntas recipiendi ex parte illius, cui sit donatio. Tertium: quod nulla lege superiori prohibeatur, ille do nare: iste recipere: nec per actum alterius, a quo dependeat ille, uel iste in ista translatione. Propter defectum primi, non potest monachus dare sine licentia abbatis: nec filius familias sine parentis uoluntate. Propter secundum non potest quis donare pecuniam fratri minori: quia ille non uult esse do minus. Similiter propter defectum tertij, uisitatus non potest uisitatori: quia prohibitum est, quod uisitantes a uisitatis ulla recipiant munuscula: & si receperint, teneantur duplum restituere: uel non absoluantur a maledictio¬ ne, quam ipso facto incurrunt: ut in cap. exigit de censi. lib. vj.

¶ Ex quo patet: quod non mere liberaliter donat: si deceptus, uel quasi necessitate coactus donat: quia ignorantia, & coactio excludunt uoluntarium iii. Et hicorum.

¶ Ex quo ulterius pater, quod deceptus de eo, cui donat, quantum ad rationem, pro pter quam donat: non simpliciter donat: & ideo si alicui donat tanquam propinquo, qui tamen non est propinquus: non simpliciter donat. Similiter si alicui ut egeno, qui non est egenus: sic quiarctatus aliqua necessitate: ut in usuris dandis, uel debitis remittendis, non est donatio mere liberalis: & per consequens deficit iustitia in hac specie donationis, siue translationis dominij.

¶ Translatio secundo modo non mere liberalis: ubi scilicet transferens expectat aliquod aequiualens ei, quod trans fert: dicitur proprie contractus: quia ibi simul traliuntur uoluntates partium: trahitur enim ille ad transferendum in illum a commodo, quod expectat ab illo, & quod recipit ille.

¶ Et horum contractuum quidam est rei utilis pro re utili immediate: sicut uini pro blado, & huiusmodi: & hic dicitur permutatioSecundus rei utilis pro numismate: uel econuerso: & dicitur emptio, uel uenditio. Tertius est commutatio numismatis pro numismate: & dicitur mutui datio: & mutui acceptio. In his contractibus praeter conditiones supra dictas ad omnem translationem dominij requisitas: generaliter iustitia in hoc consistit: quod fiant sine fraude: & seruetur aequalitas substantiae, qualitatis, quantitatis, in commutatis. Requiritur tamen in qualibet specie contractus aliquod speciale, ut sit iustus: de quo infra (dum descendetur ad particulares specie) dicetur.

¶ In translatione autem uius tantum ablque dominio iustitia proportionabiliter attenditur: sicut in quibus dominium transfertur: de quibus omnibus infra particularius tractabitur.

¶ Tertio notandum, quod restitutio secundum Asten. libro. V. titu. xxix. cap. primo est iterata immissio alicuius in possessionem, uel dominium rei suae. Ait enim. Restituere est aliquid iterato statuere in possessionem, uel dominium rei suae. Posset tamen generalius describi sic. Restitutio est iusta recompensatio damni in iuste illari ei, cui ilcatum est. Vel adhuc largius accipiendo restitutionem: est recompensatio fa cta alicui pro illato damno: uel pro re ablata ipso consentiente, uel inuito. Dicitur prodamno: quia quandoque damnum infertur: ubi nulla res aufertur: ut dum impeditur aliquod, ne acquirat aliquid sibi debitum. Dicitur consentiente: ut in mutuo, & deposito: uenditione & usura. Dicitur uel inuito: ut in rapina, & furto.

¶ Ex quo sequitur: quod restitutio est actus iustitiae commutatiuae, qua sit recompensatio rei ad rem secundum aequalitatem ualoris earundem. Et quoniam multipliciter potest quis damnificari: secundum quod multiplicia bona iniuste eipossunt auferri. multiplex est restitutio: Sunt enim bona animae tam gratuita, quam naturalia. Sunt & bona corporis: ut corporis robur, sanitas, membrorum integritas, pulchritudo &c. Sunt tertio bona famae: secundum illud. Melius est nomen bonum, quam unguenta praeciosa. Sunt quarto bona exteriora, quae dicuntur bona fortunae: ut diuitiae rerum mobilium, & immobilium, & in omnibus his quis potest damnificari iniuste. Et similiter restitutio fieri simpliciter, uel inaequiualenti.

¶ Quantum ad secundum articulum, est haec conclusio prima. Restitutio damni illati iniuste, est de salutis necessitate. Probatur: quia omne, quod est praeceptum est de necessitate salutis: restitutio dam ni iniuste illati est praecepta: ergo est de necessitate salutis. Consequentia nota. Maior patet per illud Mat. thae. xix. Si uis ad uitam ingredi: serua mandata. Minor probatur per illud. Nonfacias furtum. quo prohibetur omnis usurpatio rei alienae, qua dam nificatur proximus: ergo prohibetur omne damnum proximo iniuste illatum: & per consequens mandatur cessatio a damno illato: sed restitutio est cessatio a damuo illato: ergo &c. nam damnum illatum tandiu manet, donec recompensetur: cum uero damnum recompensatur: cessat, & extinguitur.

¶ Praeterea non tenere alienum iniuste ablatum inuito domino &c. est de necessitate salutis: sed restituere alienum &c. est non tenere alienum &c. ergo restituere alienum &c. est de necessitate salutis. Consequentia nota. Minor est manifesta. Maior probatur: quia de necessitate salutis est non peccare mortaliter: sed tenere alienum iniuste ablatum inuito domino est peccatum mortale: ergo necessarium est non tenere: & per consequens restituere. Minor probatur: quia sicut auferre alienum in iuste est mortaliter peccare contra pceptum. Non furaberis: ita tenere sic ab latum est mortaliter peccare. Tenet consequentia: quia maior est iniuria, & danum proximi in tenendo alienum, quam in auferendo: propter hoc enim auferre est iniuriosum proximo, & per consequens peccatum: quia adimitur proximo facultas utendi suis: hoc autem magis sit per tentionem rei proximiquam per eius ablationem. Item de necessitate salutis est remissio peccati, postquam commissum est: ergo & illud sine quo peccatum non remittitur: sed sine iestitutione peccatum in damnificando commissum non remittitur: ergo de necessitate salutis est restitutioConsequentia nota cum maiore. Minor probatur per illud August. epistola ij. ad Macedo. & est in tex. Non dimitritur peccatum, nisi restituatur ablatum. & habetur. xiiij quaest. vj. c. i.

¶ Secunda conclusio. Restitutio rei iniuste ablatae, statim est facienda, & regulariter nulla mora protelanda. Probatur post palu. q. I secunda huius distinctio. articu. quartot quia praeceptum est negatiuum. Non ret manebit opus mercenarij &c. Item aliter probatur: quia statim, & sine mora r cessandum est a peccato mortali: sed det tinere rem restituendam regulariter est peccatum mortale: ergo nullo tempore detinendum: & per consequens statim restituendum. Consequentia nota: & maior probatur infra dist. xvj de contritione. Minor patet ex conclusione praecedenti.

¶ Dicitur notanter, regulariter: quia quandoque in casibus licet differre restitutionem exteriorem: posita tamen interiori uoluntate restituendi; cum occurrunt circumstantiae opportunae. Pro quo Sco. ponit hanc maxima. Licet detinere rem alienam; quando dominus rei debet rationabiliter eaum uelle detine ri. Hoc autem rationabiliter uelle debet dominus rei in tribus calibus, quibus ad do duos.

¶ Primus: quando restitutio est in praeiudicium conmunitatis, uel ipsius recipientis restitutionem: quia quilibet magis debet uelle bonum conmune; quam proprium: & magis uelle maius bonum suum, quam minus bonum: ideo cum restitutio est in piudicium boni communis, uel suiipsius: & per consequens maius bonum non recipere, quam recipere non debet eaum uelledans rei.

¶ Secundus casus est: quando restitutio est in praeiudicium famae restituentis: quia magis debet quilibet uelle famam proximi restituentis, quam modidicum commodum suum: quod conse- queretur excontinua, uel cita restitutione. Magis enim debet sustinere modicunincommodum ex dilatione restiturionis, quam exhac occasione diffamiam proximi.

¶ Tertius casus est: quando ex restitutione sequitur maius incommodum restituentis, quam sit commodum recipientis restitutionem: quod conse- quitur ex restitutioe statim facta. In his calibus debet dominus rei uelle dilationem restitutionis usque ad remotionem dictorum casuum.

¶ His addentur duo. Vnus: quando dominus rei sponte consentit in dilationem restitutionis: uel sponte remittit debitum restituendi: sic enim dominus non est inuitus: tenere autem alienum domino rei non inuito, non est peccatum: nec tenetur illo instante restituere. Alterealus: quando debens restitue re non potest restituere rem iniuste ab latam, uel detentam suo dumo, uel quia non est in habendo. tunc enim impossibilitas excusat: ut in ca. odoardus, de solutionibus. Addit Pal. q.ij. dist huius prae¬ scriptionem. Siiustoritulo, & bona fide fuerit res possessa: ueruntamen manet obligatio restituendi, ad quam restitutionem tenetur; dum uenerit ad pinguiorem fortunam. Vnde licet per ino piam debitoris actio suspendatur durante inopia: quia inanis est actio, quam ex cludit inopia debitoris: non tamen expirat, nec extinguitur: quia manet ius agendi domino rei, sicut manet obligatio in debitore: licet sopita. Vel etiam: quia impossibilis est restitutio domino rei: ut dum ignoratur: ideo durante inuincibili ignorantia, non tenetur ad restitutionem domino rei: tenetur autem facere diligentiam, ut scire possit: qua facta si manet ignorantia: nec est spes aliquando sciendi: fiat sicut in restitutione uaga: de quo infra. Sic dum dominus rei agit in remotis. Inhis casibus tenetur detinens rem alienam, habere uoluntatem restituendi pro tempore opportuno: scilicet cessantibus praedictis casibus: durantibus autem eis noncensetur tenere rem alienam domino inuito. Debet enim dominus rei stam tibus his casibus, uel aliquo eorum, non esse inuitus: hoc est non uelle pro tunc restitutionem rei suae: est ergo tunc non inuitus: ersi non actu elicito: tamen actu de bito: ut dicit Sco.

¶ Quod si dius uelit sibi restitui in casibus praedictis: & ita est inuitus actu elicito: inordinata, & iniusta est eius uoluntas, cui non tenetur se conformare debens restituere: quia etiam depositum, de cuius redditione est lex strictissiuia: teneri potest domino inuito uoluntate inordinata: & ideo praeceptum negatiuum de non tenendo rem alienam domino inuito: quod obligat pro semper: intelligendum est domino rei inuito uoluntate ordinata¬

¶ Ex illo possunt determinari diuersicasus particulares. Vnde patet primo: quod quando restitutio esset in damnum spirituale, uel corporale eius, cui restituitur: puta in periculum mortis. utgladius furioso: aut in periculum mortalis peccati, aut alterius temporalis damni, tunc enim restitutio esset contra fraternam charitatem: ideo restixu¬ tio tunc differenda est, donec amoueatur periculum. Sic etiam si quis habendo rem restituendam; sit pecunia, uel res alia, magis repugnaret, & praeualeret bono communi: tunc enim (secundum Rich. dist. xv. arti. iiij. in solutione tertiae rationis) detinens non tenetur illud restituere illi. sed debet fideliter reseruare, uel deponere, ut restituat: uel restitui ordinet ei, uel suis haeredibus: dum hoc fieri poterit sine praeiudicio boni communis. Sic si persona detinens remalienam, fuerit multum necessaria reipublicae: & esset in tanta necessitate constituta: quod si restitueret, non posset serur re reipublicae: & per hoc respublica notabile pateretur damnum. in tali casu non est statim facienda restitutio: quia magis cauendum est damnum commune, quam priuatum. Sitamen illud iniuste detentum a persona multum necessaria reipublicae non sit simpliciter necessarium reipublicae: sed tantum ad saluandum statum suum solemnem: non excusatur a restitutione statim facienda: quia ut dicit Sco. Non licet alicui statum solennem tenere de bonis alienis: nec tantum ualet reipu. istius status solemnis, quem tenet per non restitutionem: quantum ualet fidelitas eius, & iustitia comuni; Haec Sco.

¶ Videtur tamen: quod si talis sit necessarius reipublicae: magis prouidendus esset de commumi aerario; ut posset seruire reipu. quam de iniusta detentione rei alienae. Et quando illud fieri non posset propter paupertatem reipu. aut malitiam regentium rempubli. tunc casus tenet.

¶ Similiter quoad secundum casum supra principale: si restitutio non potest fieri sine damno sfamae, puta si fuitum occultum non potest restitui per furem, quin prodat seipsum: non debet per seipsum restituere: sed per aliam personam secretam, & fidelem. & expedit fieri per confeisorem, cui crimen dete ctu, est in confessione: & de cuius fide litate, quod restituat, fidei suae commissum satis debet credi.

¶ Est tamen bona cautela, ut confessor, uel alia persona restituens recipiat schedulam recognitionis ab eo, cui restituit; qua testetur se talen summam recepisse: tacito tamen cautissime nomine eius, qui abstulit, aut secreto detinuit: ut sic restituens non incidat sinistram suspitionem. Potest ergo in hoc casu restitutio disserri quousque haberi potest personam, per quam possit fieri huiusmodi restitutio fideliter, & secrete.

¶ Ad idem reducitur restitutio facienda per mulierem, quae genuit puerum per adulterium, ipsa enim defraudat uerum haeredem in eo, quod spurius: quiputatur esse filius mariti: recipit haeredi tatem, uel eius partem. Et de hoc casuuariae sunt opiniones doctorum: ut recitat Sco.

¶ Et dicendum finaliter primo, quod mulier crimen non debet manifestare: neque marito: quia supponeret sepericulo uitae: & maritum periculo uxoricidij: quae longe magis uitanda sunt, quam deuolutio haereditatis ad alienum haere dem: sed nec reuelare debet filio spurioad inducendum eum, ut non recipiat haereditatem: quia non potest facile praesumere, quod filius spurius crederet matriEt si crederet: non statim cederet haere ditati: tum ex cupiditate: tum quia perhoc timeret, se infamari. Neque debet reuelare pueris in genere: dicendo, quod unus eorum non sit filius legitimus: non tamen manifestando spurium, quis sit: ut sic sponte consentirent, ut spurius, cum eis reciperet haereditatem: quia sic iterum se diffamaret: & esset periculum magnae discordiae inter fratres. Adista ergo mala mortis, disfamiae, odij, ac discordiae; quae sunt ualde probabilia: & uidentur ut in pluribus euentura; non debet se mulier exponere propter incertum bonum haereditatis restituendum: unde peneraliter nunquam restitutio eo modo facienda est, quo ex restitutione sic facta peiora eueniant mala, quam ex retentione rei alienae. Debet ergo mulier laborare quantum potest ad hoc, ut haereditas reddatur uero haeredi quantum in se est: quia ut dictum est: non debet seexponere diffamationi. Sed ex alijs honestis causis filium spurium quantum potest, inducere, ut dimittat haereditatem: puta ut intret religionem: aut fiat clericus: & recipiat beneficia ecclesiastica: & his quasi sufficientibus contentus dimittat haereditatem. Et si per nullam honestam persuasionem potest eum inducere: debet mulier aliunde laborare restitutionem fi eri uero haeredi secundum correspondentiam iustitiae: quia non tenetur reddere aequalens totihaereditati. Nam multum differt habere, & prope esse: & ideo restituat secundum arbitrium boni uiri. Haec Sco. Sed unde mulier restituet. Respondetur, quod de laboribus, & sudoribus suis, quos supereroget super illud, quod tenetur ratione uinculi coiugalis: de quo inf. q. proxi. uel de paraphernalibus, si habet: aut de dote sua: siin potestate habeat, & alijslicite quaesitis: ut indennem faciat uirum, & legitimo haeredes, tam de consumptis per spurium in sua educatione: quam de hereditate, sieam assequitur. Et non solum tenetur haeredibus uiri ab intestato succedenti bus: sed etiam haeredibus scriptis: uel quibus uerisimiliter creditur: quod reliquisset haereditatem. Quod si facere nequit: est in cap. odoardus. & sic pro tunc non obligatur: agat tamen poenitentiam de crimine: & de eo, quod non potest restituere: tenebitur: tamen siuenerit ad pinguiorem fortunam.

¶ Verum dicunt quidam (ut recitat Antopar. ii. ti. ii. cap. vii.) quod mulier, si satis facere non poterit: tenetur reuelare marito, aut filio: si haec tria concurrunt. Si apud maritum, & alios super hoc fortis, & grauis suspitio impressa esset: ut puta si alias leuis, & infammata mulier esset: aut forte uiro conscio, & consentiente: ut puta ab eo prostituta adultera ta fuisset. Secundo si ex certis, & sufficientibus causis potest uehementer, & ualde probabiliter credi, quod nil de praemissis periculis excresceret: sed potius minueretur. Tertio, si firmiter praesumeretur: quod filius spurius bonis maritiuoluntarie cederet. Sed uix, & rarissime praesumendum est, quod haec tria concurrant. Si tamen uiro, aut filio spurio reuelaret concurrentibus praedictis tribus: iam se a debito restitutionis eorum, qui post reuelationem ad spurium deuenitent, liberaret.

¶ De adui tero autem cuius est filius: dicendum secundum Anto. quod si scit, uel credit uerisimiliter illum esse suum: ubi mater satis facere non potest: uidetur, quod teneatur de expensis educationis patri putatiuo secundum suam possibilitatem: quia causam efficacem dedit dano: ut habetur de iniu. & dam. da. si culpa. Similiter si puer dotaretur a patre putatiuo: aut haereditatem reciperet: tenetur restitue re secundum suam possibilitatem ad arbitrium boni uiri. Sed si puerum mater mitteret ad hospitale nutriendum: tenebitur hospitali de nutrimento, & alijs expensis: nisi notabilis paupertas eam excusaret: quia hospitalia propter pauperes fundata sunt: non propter diuites. Quaetamen satisfactio occulte fieri debet: cum sine periculo manifestari non possit. Siautem dubitat adulter ex eo, quia leuis est multer: & cum aliis adulteratur, uel etiam quia ipsa adultera dubitat: utrum sit eius, uel mariti: relinquatur iudicio dei, cui omnia nuda sunt, & aperta: & grauari non uidetur adulter de restitutione. In nullo tamen casu ad obuiandum huiusmodi malis, & periculis debet adultera, uel adulter quaerere mortem, uel aborsum pueri.

¶ Sed quid si spurius reuelante sibi matre crederet se illegitimum: tenetur ne restituere haeredita rem, & bona recepta a marito matris Respondet Antoni. Si indubitanter credit: & rationem credendi habet: tenetur secundum deum: non tamen iure humano: sicut si rationem credendi non habet: quia mater magis amat alios: aut odit spurium, aut stultitia eidominatur: aut non est sufficiens certitudo, & similia. His aut altero eorum existente non habet rationem credendi.

¶ Sed quis de expensis educationis siindubitanter credit se esse spurium: uidetur secundum Hostien. quod non tenetur refundere eas: sed mater, & uerus pater: tum quia educatio sibi debetur a ueris parentibus iure naturali: tum quia sunt bonae fidei possessores. Cuutius tamen existimarem, si abundaret: quod defectum patentum non restituentium suppletet.

¶ Ad tertium Ii¬ casum (scilicet quod debet magis uelle, quod uitetur magnum incommodum proxi- mi restituentis: quam modicum conmodum suum ex indilata restitutione) reducitur calus ille quando non posset ab latum restitui, nisi fierent plures sumptus in missione: quam ualeat id, quod mittitur: tunc enim non tenetur detinens statim restituere. Sed expectanda est praesentia personae, si quandoque credatur haberi: sed si non creditur haberi: nec nuntius interueniet sine nimijs sumptibus: tradendum est parentibus, aut propinquis, si adsint: si non: dandum est pauperibus ecclesiae, aut in pios usus. Vniuersaliter enim dando eleemo Iynam pauperi &c. datur illi bonum spirituale: & in hoc sit sibi restitutio possibilis; quando non potest sibi reddi bonum temporale. Ad eundem casum reducitur; quando detinens est in extrema necessitate. Sed circa hoc distinguit Scotus, & similiter Richar. Aut detinens est in extrema necessitate: & non ille, cuius est res restituenda: sed habet aliqua ultra extremam necessitatem: tunc res sit detentoris: eo iure, quo in extrema necessitate omnia omnibus sunt communia. Si autem ambo sunt in extrema necessitate: & si prius uenit dominus rei ad illam necessitatem, quam detentor; debet reddi duplici iure: tum quia prius suum: tum quiaiam ex ista necessitate factum est suum. Si uero prius deuenit detinens ad extremam necessitatem: runc domino rei post deuenienti ad istam necessitatem: non tenetur reddere: quia cessauit dominium eius in re ista, & facta est alterius, scilicet detinentis. Si uero ambo simul deuene runt ad istam necessitatem, debet reddidomino: quia ille nunquam cecidit a dominio: similiter si dominus prius deuenit ad necessitatem illam.

¶ Et si dicis magis debet quilibet se diligere, quam proximum: & per consequens magis diligere uitam corporalem, quam uitam proximi: & per hoc rem illam sibi simpliciter necessariam magis retinere sibi, quam dare proximo. Respondet Scot. distin. praesenti. q.ij. in solutione ratio¬ num: magis debet diligere suam uitam ordinate: ut est diligibilis ad uitam aeternam: & magis conseruationem iustam uitae suae: quam conseruationem uitae proximi sui: sed non magis conseruatio nem in iustam uitae suae, quam conseruationem iusta uitae proximi sui: sic enim magis debet latro suitinere suspendium, quam occidere suspendentem, ut euadat. Cuius ratio est: quia dilectio uitae corporalis iniuste custoditae, non est dilectio ordinata: quia non dilectionem dei, & animae. Dilectio autem detinen tis custoditae uitae suae in casu ultimo est iniusta: quia sic diligens se est homicida: quia iniust e occidit alium: quia sub trahit sibi necessarium, quod illi debetur.

¶ Sed nunquid post extremam necessitatem, si deueniat detentor ad pinguiorem fortunam: tenetur tunc restituere. Respondet Scorus. Posset dici: quod si res talis simpliciter necessaria esset pertinens ad uictum: & tunc consumeretur, & iuste: quia consumens fuit dominus: aut ad amictum: & tunc non consumeretur. Et si detentor rem illam occupasset ante extremam necessitate: tenetur ille cessante illa necessitate, dum scilicet uenerit ad pinguiorem fortunam reddere rem detentam: uel aequiualens, si fuerit consumpta; quia obligatio illa ad reddendum orta est ex oc cupatione praeuia rei alienae: quae fuit in iusta ante extremam necessitatem: & per extremam necessitatem non est extincta: sed sopiti. Si uero nunquam ante ex trema necessitatem: sed tantum illa adueniem te occupasset: tunc iuste simpliciter occupasset rem suam: tunc si est consumpra: non tenetur ad aliquantestiturionem. Haec Sco. qij. huius dist. in solutione rationum. Si uero non fuerit extrema necessitas detinentis rem alienam: sed tantum res illa est necessaria ad uictum secundum decentiam status personae. Dicit Rich. tenetur restituere: quia non ex licitum de alieno uiuere cum secularihonore

¶ Sed utrum sit necessarium tumnc statim restituere: an (ut sibi, & samiliae suae honeste prouideat) possit cum tem pore successiue restituere. Dicendum: si di¬ lationem non potest obtinere ab eo, quod potest concedere usum rei: quamquam sisibi notus fuerit, diligenter impetrare conetur per se, uel interpositam personam: tunc distinguit; autis, cui restitutio facienda est, est in simili necessitate: & taumenc detinens statiui restituere tenetur: uel cedat bonis: etiam si magnum ex hoc incommodum incurreret. Non enim licet de alieno uitare inconmodum suum cum inconmodo illius, cuius est res: sicut in simili supra dictum est de extrema necessitate. si uero is, cuius est res restituenda, est abundas, & competenter potest statum susi transigere cum carentia illius rei resti tuenda: non tenetur detinens statim restituere: cum sic incurrat notabile detri mentum: & ex consequenti deueniat usque; quasi ad extremam necessitatem. Et multa animae, & corporis pericula possent sibi ex hac restitutione statim facta contingere: sed statim restituat, quam tum commode ualet: & per singulos menses, aut annuatim restituat, quantum potest cauendo oem super fluitatem in uictu, & amictu in se, & familia. In hoc enim casu creditor non debet uelle restitutio nem suorum secundum rectam rationem un proximi charitate fundatam cum tanto dano proximi. Vnde diur in Tilanella, quod si deoitor est in tanta necessitate: & creditor in tanta facultate, quod teneretur debitori per eleemoIynam subue- nire: debitor non teneretur ad restitutionem: nam hoc cusu creditor tencretur reddere. Vnde beatus Amb. Neque onim minus est criminis habenti tollere, quam cum possis, & abundas sis indigenti bus denegare. Esurientium panis est, quem tu detines: nudorum indumentum est, quod tu recludis: & miserorum redem. ptio est, & absolutio paecunia, quam tein terra defodis, & habetur alvij. distinSicut hi. vbi glol. super uerbo. esurienrium dicit, quod possunt pauperes cogere diuites ed praestandum eis: non peruiam actionis: sed per uiam denuntiastionis ad ecclesiam, quae potest diuites cogere ad dandum eis. Et secundum hoc dicit dominus Antonio par. ij. titu. ij. cap. viij. quod cum quis habet instru¬ menta artis suae, unde ex labore suo gubernat se, & suos: & uendendo ea, ut restituat: non posset laborare, & se, & suos sustentare: puta libros quoad iurisperitos, ac medicos: ac instrumenta quoad artifices: laborando autem cum pridictis ultra sustentationem suam poterit paulatim satisfacere: non tenetur talis ista uendere; ut slatim satisfaciat. Suo modo in quocunque casu, in quo ex restitutione statim facta sequitur magnum, & notabiledamnum restituentis: notabiliter excedens danum, quod pateretur creditor ex dilatione restitutionis: non debet uelle creditor sibi fieri restitutionem cum tanto damno detinentis. Et per consequens non tenetur detinens in tali casu statim reddere; ut supra habitum est in tertio caslu generali. Si uero creditor est incertus, & detinens potest: debet statim reddere. si uero reddere non potest statim, sine graui damno; dicatur, ut statim supra. Et cautum foret; quod episcopus, uel confessor terminum statueret: & modum restituendi praefigeret: ut infra dicetur. Nec tamen illa sunt praedicanda: nedaretur uia indebite detinendi aliena: ad quod nimis inclinataesunt personae: imno ne detur uia furtis, rapinis, & fraudibus: sed cum magna discretione inconfessione, & consilijs haec sunt tractanda, attentis circumstantiis detentoris, & creditoris, & singulis concurrentibus.

¶ Tertia conclulio. Restitutio non est pars. sacramenti paenitentiae: nec satisfactionis proprie acceptae. Haec conclusio est Alexan. parte. iiij. q.Ixxxvj. & caeterorum sancte rum Tho. Bonauentu. & Sco. Dicitur autem satisfactionis acceptae proprie: quia accipiendo improprie pro quolibet opere uoluntarie assumpto, ad quod quis tenetur eo, quod talis satis facit praece- pto manifestum est; quod restitutio est opus satis factionis: ut tangit Alex. & Bo nauentu. Sed proprie accipiendo satisfactionem pro opere uoluntarie assum pto a sacerdote pro confessis peccatis imuncto, secundum quam acceptionem dicitu esse tertia pars lacramenti peniten¬ tiae: ut dicetur dist. seq. uel etiam generalius pro opere uoluntarie assumptoad redimendum penam propeccato, perpaenitentiam (siue sacramentum, siue uirtutem) dimisso debitam: siue ut supra diffinita est: conclusio habet ueritatem, Quod probatur: quia restitutio praesupponitur poenitentiae utroque modo acce- ptae sicut cessatio a peccatis saltem restitutio rei iniuste occupatae: & hoc in actu, uel uoto: ergo non est pars paenitentiae. Tenet consequentia: quia pars sub ratione partis non praecedit totum. Correlatiua enim non ampliatiua sunt simul natura. Antecedens patet: quia detinere rem alienam est peccatum: ut probatum est in prima conclusione: sed ante paenitentia necessario est cessatio a peccatis. Non autem cessatur ab iniusta detentione: nisi per restitutionem factam in actu, uel uoto: ut ibi ostensum est. Restitutio autem rei iuste detentae ex impertinens paenitentiae: cum non praesupponat peccatum: ergo nec illa est pars satis factionis, de qua hic loquimur: nec paenitentiae: unde sicut restituere adulte ram uiro suo non est, nisi cessare a peccato: & transgressione huius praecepti. Nec maechaberis: sic & restituere rem alienam: unde sicut tenens adulteram, non est capax poenitentiae: sed irrisor: & si talis ueniat ad paenitentiae sacramentum: addit peccatum peccato: ita detinens alienum uoluntate, & facto, dum talis est, nnon est capax alicuius partis paenitentiae. Haec Sco.

¶ Quantum ad articulum tertium, dubitatur primo quid sit restituendum. Ad dubium illud in genere respondetur: quaetamen responsio imitationem recipit in casibus partialibus, ut infra in singulis dicetur.

¶ Dicitur ergo primo, quod restituendum est omne occupatum, uel detentum iniusse, ide st domino rei inuito, ut exponit Sco. si re stitui potest in se, uel in aequiualenti.

¶ Diciturprimo. Omne occupatum: qualia sunt rapta furtoabsata, aut alio modo usurpata: in quibus non transfertur dominium rei ablatae.

¶ Dicitur uel detenta propter ea, in quibus transfertur dominium: ut in mutuo, & iniuste exactis. Dicitur iniuste, idest inuito domino: quia accedente uoluntate domini, detinens non tenetur ad restitutionem: uolentienim non sit iniuria. Et intelligendum est tam de domino proximo, quam remoto, idest superiori, a quo uoluntas pximi dependet quantum ad rei alienationem. Nam licet dominus proximus consentiat in retentionem rei suae: si tamen dominus superior dissentit, praecipiendo restitutionem: aut prohibendo talem alienationem: tenetur detinens restituere: ut in simonia, & ludo secundum aliquos. Et accipio restitutionem large: ut includit redditionem siue expositionem rei detentae inpios ulus. Item quod dicitur inuito: intelligendum est de inuito actu non illicito: sed actu debito: ut supra dictum est in conclusione secunda. Item inuito accipi debet deinuoluntario simpliciter, uel ex conditione. Simpliciter, ut cum dominus rei uult actu elicito, & debito rem suam non de tineri: uel ex conditione, idest uellet non detineri, si restitui posset sine periculo, aut grauiori damno domini rei: ut contingit in miustis exactionibus, & oppressionibus pauperum, quidant uoluntarie simpliciter exactoribus suis: sed inuoluntarie ex conditione: quia uellent non dare, si cessaret exactio, uiolentia, metus, & huiusmodi: omnia sic exacta restitui debent.

¶ Dicitur; si restitui potest: quia si ob inopiam, aut aliam causam restitui non posset: non esset obligatio ad restituendum durante impossibilitate: quia generale praeceptum nullum obligat ad impossibile: ut uult beatus Hiero. in explanatione fidei.

¶ Dicitur in se, quia res usurpata restitui de bet eadem in specie, & in indiuiduo, si hapetur; nec potest dari alia res eiusdem bonitatis pro ea contra uoluntatem domini ipsius rei. Vnde. iij. q. j. reintegranda: ubi dicitur, quod reintegranda sunt omnia spoliatis. Et hoc uerum nisi in casu cum usurpatio rei alienae esset occulta: & ex restitutione eius in sua specie detegeretur usurpans: aut aliud inconueniens sequeretur: tunc sufficeret restituere praecium eius. Suo modo si res consumpta esset, uel periisset: sufficit: quod restituatur in aequiualenti.

¶ Secundo dicitur, quod detinens iniuste rem fructiferam omnem fructum, quem consequitur ex re ipsa: uel consequi potuisset, si diligenter coluisset: eo modo, quo dominus rei solebat colere: tenetur restituere: deductis tamen expensis in rei conseruatione cultura, & fructus collectione. Vnde in.c. si culpa. de iniu. & dam. da. dicitur. Siculpa tua datum est damnum, uel iniuria irrogata: aut aliis irrogantibus forte opentulisti: aut haec imperitia tua, siue negligentia euenerunt: iure super his satis facere oportet: ut si agrum, uel uineam ab stulit; & fructus eius recepit: tenetur ad restitutionem fructuum. Nec solum quos recepit: sed etiam quos recepisset dominus rei, si ipse solito suo more coluisset. Gratia exempli: usurpator de agro tantum recepit uio inti modios: quia negligenter coluit. Dominus uero rei, qui di ligenter solebat colere, recepisset quadraginta: usurpator tenetur restituere quadraginta. Similiter si quis equum sub traxit, de quo dominus eius lucratus fuisset per mensem unum florenum cum dimidio: tenetur restituere pro singulis mensibus detentionis equi unum florenum cum dimidio: licet ipse lucratus fuisset tantum unum florenum, uel minus, uel etiam nihil. Vnde breuiter onia damna, quae dominus rei passus est ex carentia rei suae: tenetur iniuste detinens compensare.

¶ Dicitur notanter detinens rem fructiferam &c. quia si res de se non esset fructifera: sed fructus prouenirent ex usu rei ex industria occupantis: ad illorum fructuum restitutionem non tenetur: ut dicit Sco. Vnde infert: quod fenerator lucrum acquisitum ex pecunia foenoris reddere non tenetur: puta si cum tali pecunia negoriatus fuisset. Probat: quia alioquin, quireciperet pecuniam: puta qui dedit usuram, posset esse iuste usurarius: quia recipere fructum de sua pecunia prouenientem per industriam alterius est facereusuram. Iucrum enim usurarij: quod per suam industriam acquirit ex pecuniis per usuram acquisitis: suum est: quia per suam industriam acquisitum: & ideo non tenetur restituere: quia non suum: sed alienum restituendum est semper. Haec sententia liter Sco. Et de similibus similiter est sentiendum: ut si fur, uel raptor aufert pecuniam: & cum illa pecunia absata negotiatur, & lucratur: pecuniam ablatam tenetur restituere: non sucrum rei.

¶ Dicitur: deductis expensis, necessarijs quidem non supersluis: quia si expensae aliquae factae sunt in utilitatem, & conseruationem ipsius rei. Similiter si expensae factae sunt in colligendo fructus, ac cultura, & huiusmodi: illae deducendae sunt: & res ipsa cum eo, quod superest restituenda.

¶ Tertio dicitur: quod dam na etiam, quae passus est dominus ex ca rentia rei suae: tenetur detentor ille iniustus compensare. Nemo enim debet a proximo iniuste damnificari. Et pater planemper ca. allegatum. si culpa. Vn de si quis pecuniam colligit ad satis faciendum suis creditoribus: & fur subtrahit eam: propter quod compellitur ille pecuniam recipere ad usuram: ausuendere haereditatem remiseius, quam ualet: damnum illud tenetur sur restituere: sic si furatus es fur modium sigilinis, dum ualuit. xx. & tenuit donec ualet. x. & tunc restituit: tenetur superaddere. x. scilicet ualorem eius, dum furatus est. Sed quid si praecium rei ascendat: & plus uaset tempore restitutionis, quam tempore ablationis iniustae. Credo: si dominus rei fuerat rem suam seruaturus usque ad hoc tempus: & per hoc damnificatus est: tenetur detentor ad damni compensationem: non tamen tantum superaddere, quantum ualet: sed aliquid ad dictamen boni uiri.

¶ Sed quid si res perijt Respondetur, si res rapta, aut furto subla ta perijt apud raptorem, seu furem: & sifuit in mora restituendi: tenetur praesta re ualorem eius secundum illud tempus, quo magis ualuit. Sed si non fuit in mora: puta, quia obtulit rem domino tempore, & loco debitis: & dominus rei neglexit recipere: non tenebitur de caiu secundum Ray.

¶ Sed quid si res meliorata est industria usurpatoris. Respondetur: quod in foro poenitentiae (de quo in omnibus his intelligenda sunt, quae dicuntur) potest deducere expensas, & labores meliorationis: quia sine culpa rationabili non debet quispriuari labore suo. de re iudi: sine culpa. li. vj. quod intellige exclusis dolo, & fraude: ut siquis dolose meliorasset rem, ut res maneret sibi: quia dimdens rei propter inopiam non potest soluere meliorationem: tenet rem restituere, ut est meliorata: & tamen uide tur; quod dominusrei, dum potuerit, refundet expensas, & labores meliorationis.

¶ Dubitatur secundo quis tenetur restituere, Pro huius dubii explanatione notandum, uod quia secundum praedicta restitutio facienda est rei in iuste ablate, & detente id est inuito domino: & dominus dupliciter potest esse inuitus: simpliciter scilicet ut l ex conditione. Primo respondendum est ad dubium de ablatis domino simpliciter inuito: puta, qui actualiter, uel habitualiter uult rem suam a se non alienari, aut detineri. Deinde de ablatis domino non in uito simpliciter: sed ex conditione.

¶ Circa primum: quia omnis damnificans auferendo, uel detinendorem alienam restituere tenetur: ut dictum est. Et dans occasionem damni, damnum ded isse uidetur. de iniu. & dam. da: si culpa. S. sane. Non solum damnum per executionem personalem inferens: sed & causam inferendi praestans: ut sunt participantes, & consentientes restitueretenentur: perc. allegatum sicuspa. Vnde tales repraehen duntur a propheta. Si uidebas furem ( inquit, currebas cum eo: & cum adulteris portionem tuam ponebas. Et ad Rom. i. Digni sunt morte: non solum qui ea faciunt; sed etiam qui consentiunt facientibus. unde est illud. Pacientem, & consentientem par poena constringit. ii. q. i. notum sit. Ponuntur autem nouemn modicur rendi, seu participandi cum fure, qui his uersibus secundum Alexa. q. ixxxvi. par. iiij. mem. iii. ar. iiij Pal. dis. praesenti. q.ii. arti. lii. & alios post eum, compraehenduntur. Quilibet in solidum reddat prius in iuriator. Iussio, consilium, consensus, paspo, recursus, Participans, mutus, non obstans, non manifestans. Currere cum fure faciunt furtique reatum. Hi¬ omnes causam praestant: & ideo restitue re tenentur: nam omnis obligatio ad restituendum: ut dicit Sco. reducitur ad auferre uel detinere: & hoc, ut causa principalis superior, praecipiendo, uel ut causa proxima immediate auferendo, uel de tinendo: uel ut causa coadiuuans, ut soeius coadiuuando: aut in reablata participando: aut consentiendo, seu receptam do: uel ut causa inducens. Si consulit, fauet, uel adulatur: ut non impediens: aut non obstans: quia non impedit: nec facit restitui, dum id sibi ex officio com petit & manifesta sibi sit iniuria: ac sine periculo personae potest: sed dissimulat, ut tacet in iudicio requisitus: ubi posset sententialiter res suo domino restitui: & tamen dicendo ueritatem non immine ret sibi periculum status, uel persone: & hoc intelligendum quando propter illa, seu aliquid illorum positiue, uel prinatiue aufertur, uel detineturres aliena: secus si illis non existentibus nihilominus res auferret a raptore uel fure: aut abla ta detineretur: quia tunc non tenentur, qui dicti sunt ad restitutionem: quia tunc proprie non praestant causam: cum causa sit qua posita ponitur effectus: & ea non posita nonponitur effectus: ut dictum est dis. j. q. i. huius collectorij. Istorum autem quilibet dum causam praestat: tenetur ad restitutionem in solidum id estotius ablati: quiaquilibet fuit causa totius ablationis: licet non causa totalis: sed partialis. Veruntamen uno restituente omnes alij liberantur a debito restituendi quantum ad damnificandum: tamen alij tenentur pro rata portionis, quae eos contingit, illi qui proomnibus satisfecit: ut dicit Sco. & cum eo caeteri. Verum Angelus in sum. dicit in uerbo furtum. S. xvi. Nec credo in conscientia: quod de necessisatè teneantur primo satis facienti: quia obstat sibi turpitu do sua: nisi ille fuisset causa, sine qua non induxisset illum ad aliquod tale faciendum: sed de bono confilio debet daripauperibus.

¶ Et pro illorum maiori declaratione circa modos participandiquaeritur utrum mandantes, uel consulentes rem iniusse usurparae: satisfa¬ ciant, si post usurpationem huiusmodi mandent, seu consulant usurpatori, ut restituat: ita quod ad aliam restitutionem non teneantur. Et uidetur quod sic: quia sicut con filium de usurpatione rei alienae obligat consulentem ad restitutionem: & multe magis percipientem: ita & praecipiens, ueconsulens restituere absoluit ipsum ab obligatione restitutionis: quia si praeceptum, & consilium de restitutione non ab soluit: nec praeceptum, & consilium de usupatione obligat consulentem, & praecipientem: quia est par ratio Nonnne plus fecit praecipiens, uel consulens ad usurpationem, quam ad restitutionem.

¶ Praeterea sicut praecipiens, uel consulens usurpare, hoc nihil participat de re usurpata: ita non uidetur: quod teneatur ad restitutionem eius, quod non accepit.

¶ Ad hoc respondet Alex. par. iiij. q. Ixxxvj. mem. iti. arti. ii. S. ii. quod si usurpator motus praecepto, aut confilio subtrahit rem alienam: alia: eam non subtracturus, praecipiens, aut consulens: tenetur ad restitutionem. S tamen eam feceritusurpator: solutus est praecipiens, & consulens ab obligatione. restitutionis. non autem a peccato nisipenituerit. Siuero usurpator rem non alienat, aut subtrahit a domino suo: & non exequitur iussionem, aut consilium: lcet iubens, & consulens peccet mortaliter iubendo, aut consulendo: non tamen tenetur ad restitutionem rei abltae: quia nulla est ablata. Et ita est par ratio praecipientis restitutionem quoad ab solutionem obligationis, & praecipientis usurpationem quoad obligationem restitutionis: si res eodem modo se habeant: hoc est si usurpatur utrobique conformat se praecepto, aut confilio: ita quod si ad praeceptum usurpauit rem alienam: ita similiter ad iussionem, seu confilium restitutionis restituit rem alienatam. Si uero obedit praecepto alienando: & non obedit restituendo, non est par ratio. Et per hoc patet solutio primi. Non enim praeceptum usurpandi obligat praecipientem: nisi sequatur effectus usurpationis: nec praeceptum restitutionis absoluit eundem: nisi sequatur effectus restitutionis.

¶ Ad secundum dicendum, quod non solum participans in re alienata tenetur ad restitutionem: sed quicunque; dat causam alienandi, ac damnificandi: ut dictum est: sicut. n. dedit efficacen causam damnificandi: ita tenetur dare efficacem causam restituendi, quam si uius pans non facit: ipse tenetur.

¶ Verum de consilio dicit Pranciscus de platea, quod hoc de dante consilium locum habet ta in contractibus, quam in delictis, quando consilium est fraudulenter datum: scilicet exodio, uel malitia: nam in contractibus non tenetur ad restitutionem: si bona fide consuluit: ut inc. nullus. de reguiur. lib. vi. ubi dicitur. Nullus ex consilio(quando fraudulentum non est) obligatur. In maleficiis autem consilium semper est fraudulentum: cum ergo con sulitur maleficium id est quod de se est malum aut peccatum: tenetur non ei cui consuluit: sed contra quem consuluit: si uero consuluit in re illicita: ut in contractu doloso: tenerur ei, cui consuluit: ut si consu luit, ut mutuarer pecuniam debitori non idoneo. De hoc Io. an. in gloilic. regule: Nullus. allegatae. & hoc non hent locuntupraecepto.

¶ Sed adhuc circa sextum participationis modum scilicet recursus, ubi notan tur receptatores usurpatorum rei alienae. Ponatur; quod fur, uel raptor timori mortis confugiat cum spoliis ad domialicuius, ut mortem euadat: & conmitta se & spolia illa bone fidei illius: uidetur: quod receptor non teneatur ad restitutionem: alioquin conmitteret crimen proditionis. Respondet Alex. ubi sup. S. v. quod in casu ille, apud quem latet latro cum spoliis: dum habet spolia in sua potestate, tenetur illa restituere; nec est de proditio nis crimine arguendus: si spolia furto habita suo domino restituat. immo potius exequitur qud iustitia requirit. Nec ex hoc fidem uiolat: quia in uoto illicito debet rescindi fides: ut dicit Isido. in syno Quoniam si illa reciperet cum proposito seruandi furi, uel sibi ipse esset furti particeps: & reus mortis secundum legem humanam: propter quid necesse habet illa restituere: si tamen sine proditione personaes & imminente sibi periculo restituere possit: si uero imminet sibi periculum: ut quod furtum sibi imputaretur: restituat per personam mediam: puta sacerdotem, cum conmittat sub sigillo confessionis restituendum.

¶ Sed hic notandum, licet non prodenm dus sit, qui bona fide ad alium confugit, non tamen est defendendus: quia quidefendit delinquentem; maledictus est apud deum, & homines: & corripietur increpatione seuerissima. unde xi. q. iii. qui consentit. & xxiiij. qeiii. qui aliorum dicitur. Qui aliorum defendit errorem multo amplius damnabilior est illis, quierrant. Vnde in glos. in Cle. j. de penis notatur duplex defensor. Vnus, qui auctoritatem delinquendi praestat: & ille amplius punitur. Alius defensor, qui post delictum defendit: puta impediendo nede linquens ad iudicem ueniat examina dus, uel puniendus: uel ne fiat executio: & hic punitur. Verum si tale defenderit, ne laedatur a priuato, uel ipso offenso, uel eius consanguineis uindicare uolentibus: non forefacit: nec penam incidit: cum illa sit iniuria, ad quam propullandam a socio quis tenetur. Haec glos¬

¶ Sed adhuc quaereres: quia dictum est, quod participes: puta iubens, consulens &c. tenetur ad restitutionem: quando propter haec res aliena aufertur: alias non auferenda: quomodo sciri potest, quando propter praeceptum, consilium, uel con sensum res aufertur: & non alias. Respendetur: quod si fur, uel raptor non posset auferrerem alienam, nisi accederet consensus: quia sine consensu prohiberet: certum est; quod propter consensum res alienatur. Similiter potest hoc nosci ex uerisimilibus coniecturis, quae praesumptionem quasi uiolentam inducunt: ut si talis consideratur habitudo iniuriatoris ad consentientem, quod nequaquam eum offenderet: quia eius uindictam euadere non posset: praesumitur; quod non auferret rem alienam: si non accederet consensus.

¶ Dubitatur tertio, cui facienda est restitutio rei iniuste ablatae. Respondetur: quod regulariter damnificato: si iustotitulo possedit: si noscitur: si eius praesentia haberi potest: aut res absata potest ei mittti sine maioribus expensis, quam res ualet: si rerum suarum administratio nem habet: si restitutio ei facienda non est interdicta ecclesiastico, uel imperiali edicto: patet. iii. q. j. reintegranda. & de re. spo. quasi per totum. de quo uide Palud. q.ii. artic. iiij. di. huius per totum.

¶ Dicitur notanter: si iusto titulo possedit: quia si furtum, aut sposium aufertur furi, uel raptori, restituendum est domino rei; & non furi. Et dicitur notanter: si iusto titulo &c. & non uero domino rei, qui si possideret bona fide: licet non esse uerus dominus; ei esset restituenda: & non uero domino: nisi de uoluntate possidentis.

¶ Dicitur si noscitur: qui si ignoratur, cuius fuerit res ab lata; post diligentem inquisitionem debet restitui pauperibus: uel ecclesiae: aut in pios usus: ut dictum est supra conclusione tertia. Sed cuius auctoritate, seuper quem siet restitutio, infra dicetur.

¶ Dicitur notanter: si eius praesentia haberipotest: quia si haberi non potest, forte quia mortuus est: aut ignoratur, ubi sit: restituendum est haeredibus: aut quibus uult sua restitui in testamento: si sciuntur alias pauperibus: ut supra.

¶ Dicitur tertio, aut res ablata mitti potest sine maioribus expensis: de hoc supra conclusione tertia.

¶ Dicitur quarto: si rerum suarum administrationem habet: propter pupillos, aut furiosos, aut minores: tunc enim restituendum est procuratori eorum.

¶ Dicitur ultimo: dummodo non fuerit interdictum &c. ut quando aliquid acceptum est ex turpi causa, in quo restituere tenetur: non debet restitui illi, qui dedit: sed ecclesiae, uel pauperibus debet erogari: si tamen ille, qui dedit, potuit alienare: alioquin ei, qui habet administrationem, reddendum est: ut si ob causam turpem monachus aliquiddaret, aut uxor: reddendum est abbati, uel marito: tacita tamen persona, qui dedit. Sic in acquisito per simoniam: aut dum acceptum ipsoiure applicatum est fisco: non est restituendum danti: sed ecclesiae, uel fisco: & in hoc casu non pauperibus.

¶ Si quaeris, si restituendum mittendum erit ad dominum in remotis agentem; cuius expensis mitti debet. Respondet Pal¬ in.c. cum tu. de usuris. Si debens restituere mutauit locum: manentibus illis, quibus debet restituere; suis expensis mittat. Siuero dominus rei restituendae mutauit locum: tunc domini sumptibus ei mittetur: ut in glolic cic. cum tu. de usuris. Et hoc si fuerit malae fidei possessor: ut fur, raptor, aut usurarius. Si autem fuerit bonae fidei possessor: & aliquo iusto titulo habet: arbitrio boni uiri stabit, cuius sumptibus mittatur, pensata qualitate, & causa absentiae: & si non fuerit in moraDubitatur quarto: per quem debet fieri restitutio. Respondetur per duas propositiones. Prima. Restitutio certis facienda cognitis, & notis, fieri debet pereos, qui rem abstulerunt: aut qui detinent: & hoc per seipsos: uel per personas interpositas: quia ibi tenet regula. Quiper alium facit, perinde est, ac si per se fa cere uideatur. Et cum delinquens in abla tione rei est occultus: fiat per alium caute: ne publicetur actor. Caueat etiam diligenter; quod cumper alium facit: caute prouideat; utis recipiat restituenda, cui debetur: ne persona, per quam uult restitue re; sibi retineat: quia non esset propter hoc liberatus: ut dicit Antoninus: & sub dit: Nec confidat de praedicatoribus, & confessoribus, ac quaestoribus, qui quaerunt poecuniam, non animarum salutem. de restitutione facienda ecclesiae inpios usus: uel pauperibus: puta, quando non noscitur dominus rei ablatae, nec eius haeredes: uariae sunt opiniones. Quidam dicunt, quod talium restitutiones pertinent ad episcopum: quia cum huiusmodi bona sint pro animabus eorum, quorum fuerunt fideliter dispensanda; per consequens coipso sunt ad diuinum cultum, & subuentionem pauperum ordinata, Solus autem ecclesiasticus praelatus est tector, & moderator diuini cultus: acpater pauperum: & dispensator rerum diuino cultui ordinatarum: ideo secundum iudicium eius incerta debita percum dispensanda sunt, unde. Ixxxvij. distinctio. Diuinae. dicitur: Diuinae retributionis memor ad pontificalem conscientiam non ambigas pertinere egentium commodis piam solicitudinem non negare. Huius opinionis uidentur esse Hostien. & Ioannes andreae.

¶ Contrarium tenet Archidiaconus, dicens sententiam Hostien. esse ueram: dum nullus deputatus est a testatore, qui hoc exequatur: sed ubi certa persona deputata est: illa exequatur: ut. xii. q.ii. de laicis in fine capituli immo persona, quae ad restitutionem tenetur, per seipsam tenetur noc facere: & pauperibus erogare absque licentia, & auctoritate episcopi, uel alterius personae ecclesiasticae: ut satis colligitur in.c. cumtu. de usuris. & in glo. c. sicut dignum. de homicidio. ubi huiusmo di restitutio pauperibus facienda imponitur eis, qui iniuste possederunt. Nec con ra hoc facit.c. cum sit. de iudaeis, quod dicit: quod iudaeis officialibus super christianos tamdiu christianorum communio in commereijs, & aliis denegetur: donec in usus pauperum christianorum secundum prouidentiam diaecesani episcopi conuertatur, quicquid fuerit a christianis adeptus occasione officii sic suscepti: & officium cum pudore dimittat, quod itreuerenter assumpsit. Quod caHostien. pro sua opinione allegat: quoniam hoc ca. loquitur de iudaeo constituto in officio super christianos: de quo non potest praesumi: quod ipse fideliter distripueret (accepta ratione officii) christia nis pauperibus: & merito est susceptus. Et ideo bene dicit canon: quod haec restitutio fieri debet secundum prouidentia diaece sani: sed non est extendendus ad christianos restituentes, in quibus cessat haec suspitio. Hac opinionem Archidiaconi sequuntur plurimi canonistae: eo quod nullum ius expressum contrarium dicit: quamuis: episcopus dicitur procurator pauperum: quia potest procurare pauperibus de suo proprio: si habet uel de fructibus ecclesiae, & aliis modis. Et quia sacerdotes simplices sunt imperiti pro maiori parte: epicopi uero reputantur sufficientes: hinc inoleuit: quod huiusmodi restitutiones remittunt ad episcopos. Vnde si confessor pitus fuerit, & sciat sufficienter consulere: non est opus: quod remittatur ad epos.

¶ Ad rationem pro alia opinione inducta, dicitur: quod quamuis episcopi, & praelati sint dispensa¬ tores rerum datarum ecclesijs: non tamen sequitur: quod sint dispensatores omnium, quae secundum deum sunt in diuinum cultum, & in pauperes eroganda: sed solum eorum, quaeiam sunt in diuinum cultum ordinata: ut sunt ecclesiarum reditus, & huiusmodi: nam si essent dispensatores omnium erogandorum, secundum hoc essent dispensatores omnium superssuorum, quae diuites ex diuino praecepto tenentur pauperibus erogare: secundum illud. Quod superest, date pauperibus. Luc. xj. Vnde Angelus in sum. dat tale consilium. Si habet episcopus talis conditionis, qui reditus suos dispenset in pauperes reseruata sibi solum necessitate: tuc tales habentes dispensare incerta non debent hoc facere sine eius consilio, & auctoritate: quia praesumen dum est: quod nouit melius pauperes, quam alius aliquis. Si uero talis episcopus, quide pauperibus nihil curat: sed potius depoespis, aut statu, aut sublimatione consanguineorum: tali non sunt danda talia incerta: quia qui tali ea daret: non esset tutus in conscientia: sed ipse ea dispenset: uel uideat, quomodo dispensentur. Haec angelus.

¶ Huic ultimo satis concordat Sco. dis. xv. quarti. q. ii. dicens. Si quaeris, permanus cuius reddi debet pauperibus. Respondeo, non inueni, quis determinatus sit necessario mediator in distribuendo ista pauperibus.

¶ Dicit unus doctor: quod confessor, uel aliquis, de cuius fidelitate cre dat. Videtur mihi: quod per seipsum: consilio tamen alicuius boni uiri potest ista distribuere pauperibus: quia tali mediatori posset dare, ut restitueret, de cuius fidelitate praesumeret: & tamen ille sibiipsiapplicaret: uel alijs ulibus, quam deberet. Vnde ubi lex diuina, uel ecclesiastica non ligat personam. sequenda est ratio naturalis: illa autem dictat: quod persona, quae tenetur, magis restituat pauperibus per seipsam, quam per aliam: licet non excludendo consilium alterius boni uiri: sed includendo. Haec Sco, similiter beatus Tho non determinat per quem.

¶ Ponit tamen Angelus quatuor calus, in quibus episcopus potest se intromittere de restitutionibus incertorum. Primus: quando mortuo illo, qui debebat re¬ stituere: nullus est relictus haeres: uel executor ad restituendum. Secundus, quando is, qui debet, restituere non uult: & in iudicio agitur contra eum. Tertius: quando restituens male dispensaret: quia non dicitur factum, quod aliter factum est, quam debuit: potest ergo se intromittere, ut legitime dispenset. Nec tamen excusare tur: si interuentente auctoritate episcopi male dispensaret: non enim habet se in tromittere, nisi quatenus bene fiat; alioquin amboincidunt caelestem iracundiam. Quartus casus est, quando talia incerta possidentur a manifesto usurario: quia tunc ex dispositione iuris dispensatio debet fieri per episcopum, uel eius auctoritate: ut in. ca. quamquam. de usu ris. lib. vi.

¶ Sed quaeritur. Vtrum episcopus possit sibi reseruare restiturionem in. S certorum per sua Iynodalia statuta: & pro In hibere, ne alius se intromittat: eosque ex¬ recommunicare, qui contra huiusmodi sta titutum dispensent pauperibus. Respondet biAngelus ti. restitutio. ii. S. xiiij. in rosella. r ti. restitutio. xv. S. ij. in fine. Io. de ligna. a non in dicto.c. cum tum. secundum Ioan. calt in quodam confilio suo: & fratrem Cla¬ srum, & Hugonem, quod episcopus non potest de iure sacerdotes excommunicare, qui se intromittunt de dispensatione incertorum. Ex quo infert Angelus in summa sua, quod multo minus religiosos exceptos: & quod non est casus suus: nec sibi potest de iure reseruare nisi in quatuor casibus praedictis. Huic opinioni concordat Pisanel la: restitutio. vi. in additionibus. Rich. in iiii. Antoninus, Angelus, & caeteri supra positi cum plurimis aliis. Et quia probabi lior uidetur secundum eum: ponitur haec secunda propositio.

¶ In restitutione uaga, siue incerta, idest ubi uerus dominus rei ignoratur: satis facit detinens si per se, uel alium restituendum in pios usus: hoc est ecclesiae, uel pauperibus, eius ordinatione fideliter distribuantur. Patet ex praemissis, & cautius agit, si de confilio alicuius prudentis boni uiri agit. Excipitur tamenquartus casus supra dictus: in quo accedere debet auctoritas dicecesaniCongruit etiam, ut inter pauperea eligantur pauperiores: & inter aequaliter pauperes iustiores: quia non tam paupertas, quam religio attendenda est. Et conuenit, ut detur pauperibus illius loci, in quo ablatio facta est: quia sic citius possent casu. peruenire ad ueros dominos: & magis praesumitur uerum dominum in casu uoluisse restitutiones heri pauperibus loci sui, quam alienis: & sic tenent doctores allegati.

¶ Quid autem si facta restitutione in praedictos pauperes, opparet dominus rei, uel eius haeredes. Respondetur: quod si talis, quod testituit, fecit de bitam diligentiam ad uerum rei dominum inueniendum, non tenetur amplius: quia bona fides non patitur, ut semel exactum exigatur: ut in regula. Bona fides. de reiu. lib. vi. Secus si non adhibuit debitam diligentiam: quia sic iterum tenetur restitue re uero domino. Nonni. aliena (cum ipsa potuissent eis, quorum fuissent, restituere) debuerunt pauperibus erogare.

¶ Quinto dubitari potest: quando restitutio facienda est: sed de hoc satis habitum est in secunda conclusione.

¶ Sed dubitatur: an confessor possit dare diltionem obligato ad restitutionem. Respondetur: quando certus est, cui restitutio fieri debet, & restituere debens est in soluendo, non potest: quia non potest deferri restitutio extra calus supra conclusione secunda positos sine peccato mortali: quia non potest confessor dare licentiam peccandi.

¶ Est tamenunus calus singularis, qui tamen frequenter contingere posset: scilicet cum debens restituere, & potens non uult restituere totum simul: forte propter aliqua commoda: licet non sufficiant excusare: nec is, cui tenetur, uult dare aliquam dilationem. Vtrum tunc confessor possit dare aliquam dilationem. Ad hoc respondetur in directorio ti. restitutio. quod etiam si non immineat periculum uitae restituere debenti: uel aliud graue inconmodum, potest confessor conscientiam suam formate, ex eo, quod intendat negotium utiliter gerere creditoris: eo quia uidet; quod non ita cito: uel ita conmode uel numquam posset rem suam recuperare. Et sic dilationem, & absolutionem potest dare peccatori: dummo¬ do promittat bona fide certa die satis facere: uel aliam cautionem faciat: non tamen iuramentum exigat: ut ita creditor habeat suum: & peccator non recedat a confessore desperatus. Concordat Hostiens. in summa. Quod bene notent confessores, qui non solum noutiliter gerunt negotium creditorum: sed potius damno se absoluendo illos, qui restituerent, siabsolutionem negarent: quia tenentur ipsi de omni dano dato creditoribus. Haec Angelus resti. ii. Si uero restitutiofuerit uaga, seu incerta, potest non solum episcopus, aut poenitentiarius: sed etiam proprius confessor ex rationabili causa dare dilationem restitutionis: ita tamen, quod per hoc non laedantur pauperes, sicut faciunt, qui talia concedunt ad pompam illorum, qui restituere tenentur ad damnationem tam concedentium, quam illorum, quibus conceditur. Si etiam restituere debens pauper fuerit: & ad consilium confessoris disponat res restituendas: potest confessor, si uiderit cum aeque indigentem, uel plus quam caeteros pauperes, quibus foret erogandum: sibi remittere partem: uel etiam totum si uiderit tantam necessitatem, & partem residuam non remissam fideliter inter pauperes restituat ordine, quo supra: & nihilominus pro remissis impendat orationes deuotas: & si quae alia bona poterit proanimabus eorum, quibus deberetur testitutio, si scitentur. Haec Pranciscus de platea in tractatu de restirestitutio. x.

¶ Dubitatur sexto de ordine restitutionis. Si debitor pluribus obligatur, cui primum restituere tenetur: dum non poterit omnibus satis facere. Respondetur: quod si habet res aliquas non suas, quarum dominium est apud alios: & res extant: illa ante omnia suis dominis sunt restituenda: ut rapta. furata &c. quia nunquam fuerunt sua: & ideo in alium usum, uel commodum non potest conuertere. caeterum inter res restituendas, quarum hent dominium: certa praeponenda sunt incertis: in certis praeponendus est: qui iure potior est. Inter quos multae sunt distinctiones, de quibus canonistae latè tractant, ad quos remittitur: quia ma gis respiciunt forum iudicii, quam conscientiae. inter habentes aequaleius: qui est temporeprior posterioribus praeponitur. Si autem simulueniunt creditores secundum ratam singulis, quantum fieri potest: fiat restitutio. In incertis praeferendi sunt pauperes aliis piis usibus. Nam est multorum opinioe quod de male quaesitis restitutio est fa cienda pauperibus: & non reparationibus ecclesiarum: nisi fuerit tanta ecclesiae paupertas: quod non sufficiant reditus ecclesiae ad eius reparationem: & reparatio sit necessaria: & hoc cum licentia episcopi: uel secundum aliquos papae. Sed alii hoc intelligunt, ut recitat Angelus in sua summa restitutio. ii. quando huiusmodi restituenda sunt legata pauperibus, quae consentit Angelus.

¶ Et tantum de restitutione in generali: quia de specialibus dicetur quaestionibus sequentibus.