Quaestio 5

QVAESTIO V VTRVM habentes temporale dominium in subditos, omnia teneantur restituere, in quibus inueniuntur subditos tam suos, quam alienos aggrauasse.

¶ Solito more tribus articulis quaestionis ambiguum absol uetur. Terminos declarabit primus. Conclusiones subiunget secundus, & tertius mouenda dubia determinabit. Quantum ad primum notandum: quod licet apostolo ad Roman. xiij. teste. Omnis potestas dominandi a deo est. Non enim (inquit) est potestas nisi adeo. Quod August. contra Manichaeos exponit, dicens. Adeo siuer iubente, siue sinente. Non tamen haec naturalis est generi humano: nec fuisset in statunaturae integrae. Nam omnes homines ex eadem radice originem duxerunt ex Adam scilicet & Eua: quibus iure naturali conmunis est possessio, & communis omnium libertas: ut dicit Isidorus lib. v. Etmol. Sed hominum culpa exigente: sicutiure humano facta est rerum diuisio: ita & concessa est potestas dominandi. Vnde iusta dominandi auctoritas populi electione primo concessa est: ut supra dist. praesenti. q.ii. dictum est. Et sicut sine lege populus crescentemalitia, pacifice conuiuere non potuit: ita nec sine domino, siue rectore legis executiofieri. Vnde eodem Isido. teste ubi sup& habetur in decre. dist. iiij. c. ij. factae sunt leges: ut carum metum humana coerceat audacia: tutaque; sit interamprobos. innocentia, & in ipsis improbis formidato supplicio refrenetur audacia, & nocendi facultas. Et Gregor. xii. moralium. Omnes homines natura aequales sumus: sed accessit dispensatorio ordine, ut quibusdam praelati uideamur. Et Aluarus in de planctu ecclesiae. parte j. ar. i. Quamuis ambitio dominandi deo sit odiosa: tamen ambientium regimen ad refrenandum inordinatorum hominum malitiam, & ad conseruandum: unumquodque in sua iustitia: ac disponendumeiues: in concordia permissum est a deo dominium, & prouisum. Permissum ad punitionem malorum. Prouisum ad concordiam, & pacem bonorum. Hinc ait apostolus ubisupra Rom. xiij. Principes non sunt timori boni operis, sedr mali. Vis autem non timere potestatem, bonum fac, & habebis laudem ex illa. Dei. nio.e minister est tibi in bonum. Si aunt malum feceris, time: non nion. sine causa gladium portat. Dei, nie minister est: uindex in iram ei, qui male agit. Et licet in statu. innocentiae etiam praelatio fuisset officio. consulendi, & diligendi: sicut patet in primis patentibus, in quibus Adam praelatus fuit Euae: nam caput mulieris uir. i. Corinxi. Et inter angelos praelatio est. Non tamen fuit ibi dominium inquantum op¬ ponitur seruituti. Haec enim penalis est: nam post peccatum inducta est seruitus propter peccatum. Et licet potestas dominandi uarijs titulis, & modis acquiratur, quandoque iustis, & segitimis: quandoque iniustis puta electione populi habentis libertatem sibi eligendi dominum: aut iusto bellopugnando, contra infideles, aut rebelies ut supra: aut per legitimam successionem: aut per institutionem principis, uel superioris habentis iurisdictionem in eos, quibus perficiendis est dominus: uel per emptionem, permutationem, aut donationem: siue praescriptionem bona fide factam: aut alio aliquo tali iusto titulo. Omnes tamen isti modi legitimi reducum tur originaliter ad consensum, aut electio nem populi. Nam primus princeps segitimus in principatu politico (de quonunc loquimur) propter principatum paternum, qui iure naturali obuenit populi consensu constitutus est: ut dictum est. q.ij. huius dist. art. j. Cuius etiam ordinatione, & consensu leges constitutae sunt: ut ibidem habitum est.

¶ Ex quo corollarie sequitur: quod non propter dominium, seu dominum populus: sed propter populum dominus est institutus: quia non dimdns populum constituit: sed populus adunatus dominum sibi sua sponte elegit, sub cuius regimine populi auctoritate tradita pacifnce conuiuerent. Nec obstat, quod quidam principantur haereditaria successione id est quod dominus ille, & omnes sui haeredes sibi regendo praesiderent.

¶ Secundo sequitur: quod dominus ex ipsa sui constitutione tenet regere ad utilitatem, & conmo dum reipublicae, cui pstitutus est dominus, atque rector: & quoties contra bonum reipuplicae aliquid posumit: excedit terminos uae potestatis: contra illud Prouerb. xxij. Ne transgrediaris terminos antiquos, quos posuerunt patrestui. siue hoc faciat opprimendo subditos, siue iniuste exactionando: siue aliis modis. Vnde qui non quaerit. bonum reipub. sed lucrum suum contra utilitatem rerpub. non meretur dici rex, princeps, aut dominus: sed tyranus. Et ideo ut dicit btuns Thoin epistola ad ducissam Brabantiae: sunt eis instituti reditus: ut ex illis uiuentes a spoliatione abstineant subditorum. Vnde Exech. xlv. dicitur. Principi erit possessio in ffrael, & non depopulabuntur ultra populum meum principes. & sequitur. Sufficiat uobis principes ilrael: iniquita tem & rapinas intermittite: & iustitiam, & iudicium facite.

¶ Secundo notandum: quod sicut dominus tenetur populo suo fidelitatem, amorem, ac defensionem: ita populus tenetur domino suo obedientiam, tributum, & reuerentiam. de primo dicit apostolus Ro. xiiij.c. Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit. & infra. Ideoque & necessitate subditi estote: non solum propteritam: sed etiam propter conscientiam, & de secundo, & tertio ibidem dicit. Ideo enim & tributa praestatis: ministri. n. ei sunt in hoc ipsum seruientes. Reddite ergo omnibus debita; cuitributum tributum: cui uectigal uectigal: cui timorentimorem: cui honorem honorem. Nemini quicquam debeatis: nisi ut inuicem diligatis. Item. j. Corint. ix. Quis militat suis stipendiis unquam. Quis pascit grege, & de lacte gregis non manducat. Et dicitdes ipse pro se, & petro soluit didrachmam. Matthaei. xvij. Et censum iussit dari caesaridicens reddite, quae sunt caesaris caelari: & quae sunt dei deo. Matthaexxii. Iuste ergo dominus a subditis exigere potest unde possit rempub. tueri ac defendere ab aduersanis plus, uel minus: secundum quod necessitas defensionis secundum casuum occurrentium habitudinem exigit, & requirit. Multa. n. in necessitate exigere potest: quae extra casum necessitatis non potest. necessitatis dico reipub. Vnde multa enumerantur inter iura regis. j. Regum. viij. ut quod potest tollere filios populi, & ponere in opere suo: & omnia illa, quae reddunt populum seruile: & quae non respiciunt rempub. siue bonum reipublicae: sed magis hominis in regno positiuo luntatem: ut dicit Ivra super loco allegato. Allegantur etiam ibi quaedam permodum praesagii; quaefrequenter occurrunt; dum regalis politia uertitur in tyrannidem: ut est istud. Et eritis ei serui.

¶ Tertio notandum: quod subditorum quidam sunt serui: quidam uero non: sed libe¬ ri uel liberti. Verum seruus quandoque pro prie: quandoque minus proprie capitur secundum uarias species seruituris. Est. n. seruitus dei: de qua. j. Cor. vii. Quiliber uocatus est, seruus est christi. Praecio enim empti estis (quo praecio Petrus ostendit) precioso sanguine agni immaculati. j. Petri. j. haec seruitus summa ingenuitas est: ut aitbeatus Agathes Quintiano. Alia ex seruitus peccati: de qua Ioan. viii. Qui facit pctum: seruus est peccati. Et de utraque dicitur Rom. vi. Serui estis ei, cui obedistis: siue peccati in mortem: siue obedi tionis ad iustitiam. Tertia est seruitus, qua homo seruit homini: de qua apostolus ad Eph. vi. Serum obedite dominis uestris carnalibus cum timore, & tremore in simplicitate cordis uestri: sicut Christo non ad oculum seruientes.

¶ Et haec seruitus sic describitur. Seruitus est institurio iuris gentium, qua quis domino alieno contra naturam subijcitur. Contra naturam scilicet primae conditionis. Vnde Gre go. xii. qeii. Cum redemptor. Homines, quos ab initionatura liberos protulit: ius getium iugo substituit seruitutis. Dicitur autem seruitus instituta iure gentium. non quod ius gentium eam inuenit: sed quia eam approbauit: ut dicit glo. dis. j. Ius getium. Contrahiturautem haec seruitus qua drupliciter. Primo ex necessitate: ut cum quis nascitur deserua. Hoc tamen limitat Panor. in ca. Licet. de coniu. ser. Quod uerum est: nisi consuetudo uel staturum habeat aliud, sicut hodie est: quod natus ex ancilla non est seruus: si pater est liber. Secundo efficitur aliquis seruus iure gentium: dum capitur in bello austo auctoritate principis indicto. Tertio ex delicto: ut cum libertus, id est manumissus propter ingratitudinem reducitur ad seruiturem: uel cum alio modo a lege pro peccato imponitur: ut raptor puellae sit seruus eius. Sic deferens prohibita laracenis sit seruus capientium eum. Quarto ex propria uoluntate. ut cum maior uiginti annis sciens se liberum: consentit uenditori, ut se uendat, & participat de praecio. Quinta seruitus est, quaem sequitur culturam terrae: quae largo uocabulo dicitur seruitus, & improprie: & huic seruituti subiecti dicuntur ascripti tij uel originarii: & sunt homines ita ascripti terris colendis: quod non possunt a cultura recedere sine dominorum uoluntate: nec possunt uendi sine glebanec gleba fine illis. Et dicuntur ascripti tij: quia ascripti sunt: siue deputati ad culturam. Et dicuntur originarij: quia a suo origine tales sunt: hi quandoque coloni dicuntur: hi a legitimis actibus non repelluntur: nisi quod ad ordines non admittuntur: de ultimis duabus seruitutibus est ad propositum.

¶ Quarto notandum: quod praestationes, quae populis a dom nis imponuntur, uariis modis appellantur. Dicunt enim tributum, census, stipedium, gabellum, pedagium, sindagium, al sissum, teloneum, tallia, collecta, exactio Horum tamen saepius unum accipitur proalio.

¶ Tributum a tribu dicitur: uel a tribuo sumptum est: quae a tribubus seu populis dabatur pro imminentibus reipubli cae. Vel est census, qui praestatur ratione. proprij solia posudentibus. accipitur conmuniter pro stabili, seu annua pensione, quae datur rectoribus, qui imponuntur possessionibus subditorum.

¶ Census, pesio, uel praestatio est: quae soluitur de prouentibus, aut possessionibus: uel quicquid annuatim soluitur in quantitate, uel summa.

¶ Stipendium dicitur: quod datur militibus soldariis pro precio: de quo loannes baptista ait militibus. Estore contenti stipendiis uestris. Luc. i.

¶ Gabellapraestatio dicitur, quae imponitur rebus usui hominum subiectis emendis, aut uendendis: aut de loco ad locum transferendis: ut uino, carnibus, & caeteris ad uictum, & usum pertinentibus.

¶ Pedagium dicitur, quod datur a transeuntibus in locis constitutis a principe. glol. in cap. super quibusdam. de uerborum signisi.

¶ Sindagium est, quod datur pro saluo conducto per terram alicuius, ut securius uadat.

¶ Assissum est; quod imponitur ie bus uendendis. ut quod uendens sextarium uini, det ciuitati unum denarium: & est species gabellae.

¶ Teloneum dicitur praestatio de mercibus marinis circa littus acceptis. Cuius exactioni beatus Matthaeus praefectus fuit.

¶ Vectigal prae¬ statio de rebus uectis per mare, siue perterram.

¶ Tallia exactio est, uel collecta, quae imponitur subditis.

¶ Colle- cta, & exactio sicut & praestatio: generalia sunt ad omnia praedicta: & potest ac cipi pro eo, quod imponitur in casu, non pro semper. Et patet: quod multa horum uocabulorum coincidunt in suis significatis. Sunt etiam aliquae harum praestationum ordinariae: ut tributa, & ea, quae temporibus determinatis, & sub certa quantitate praestantur ex certa constitutione aut longa consuetudine. Aliae sunt ordinariis praestationibus additae de nouo pro casuum occurrentium necessita te, uel regentium uoluntate. Et tantum de articulo primo.

¶ Quantum ad secundum articulum est conclusio prima. Superiores non habentes in subditos legitimum, sed usurpatum dominium: tenentur dominio cedere: & omnia a subditis exacta (expensis dumtaxat proutilitate reipub. habitis deductis) integre restituere.

¶ Dicitur in conclusione superiores. per quos intelligo quoscunque populi siue communitatum dominos: siue rectores: siue unus: siue plures, ut rex, princeps, comes, senatus, iudices: & caeteri temporalem iurisdictionem in aliquos habentes.

¶ Dicitur non legitimum: sed usurpatum dominium. Dicitur autem non legitimum: sed usur patum, quod non iusto titulo (de quo in primo notabili) sed fraude, uel uiosentia obtentum est, & iniuste a uero domino abiatum: ad excludendum dominos legitimam potestatem habentes. Quopraemisso probatur prima pars conclusionis: quia quicunque; sibi usurpat officium: nullum habens in eo ius seu titulum: peccat mortaliter: & assumendo & actus officii exercendo: & per consequens ea ratione tenetur ipsum dimittere, qua tenetur a peccato mortali abst nere: sed usurpans dominium est simodo: ergo. Conse quentia nota. Maior patet: quia qui intrat, & non per ostium: fur est, & latro. Io. x. Sed qui intrat fine legitimo titulo: non in trat per ostium, sed aliunde: ergo. Minor est manifesta. Intelligenda tamen est haec pars conclusionis: si potest cedere sine notabili periculo animarum, corporum, rerum: puta quia populus per eius dimissionem poneretur in seditionem: aut sequeretur destructio reipu. uel depopula tio patriae, uel huiusmodi. In quo casutenetur resignare uoluntate, & cessante causa cum effectu cedere. Nec alias posset absolui, obstante peccato mortali, quod continuat, tenendo iniustum dominum: nisi posset instituere titulum: hoc est acquirere iustum titulum sui dominij. Vnde August. ad Macedo. xiiij. quaest. vi. si res. Si res aliena, propter quam peccatum est: reddi posset, & non redditur: poenitentia non agitur: sed simulatur. Denique; sic usurpans dominium: si quos etiam morti dignos per se, uel suos officiales occidit, uel mutilauit, ut homicida iudicandus est: quia dicit August. j. de ciuit. dei. cap. xxj. & habetur. xxiji quaest. v. si non licet. His exceptis quos uel lex iusta generaliter: uel ipse sons iustitiae deus specialiter iubet occidi: quisquis hominem, uel se ipsum, uel alium occiderit: homicidij crimine innectitur. Lex autem iusta non permittit aliquem occidi: nisi per legitimampotestatem, qua caret, qui dominium uiur pat.

¶ Secunda pars conclusionis probatur: quia quisquis dolose aut iniuste extorquet rem aliquam a proximo ad restitutionem tenetur: ut frequenter osten sum est: sed usurpans dominium in subditos, nihil iuris habet in eos: ideo quiequid extorquet ab eis iniuste extorquet. Excipit, qud in utilitatem subditorum couer tit pod conseruatione, aut defensione ciuitatis, aut bonorum ipsorum: quia per haec utiliter gessit negotia eorum, & ideo ad illorum restitutione non tenetur. Idem dicendum est de officialibus, quos tales turanni in officiis ponunt. Nam tales nec salarium possunt recipere a subditis: nisi esset tale officium, quod esset necessarium reipub. uel utile: quia tunc non peccarent recipiendo salarium: nec restituere tenerentur: ut dicit Ange. in sum. allegat. c. in literis. de resti. speli. & c. nihil. de elec. per doc.

¶ Secunda conclusio. Dominus habens legitimam potestatem in subditos: instituens, aut ex¬ gens pedagia, uectigalia, gabellam, talliam ac similia: si non sit causa sufficien ter excusans, & iustificans: tenetur de necessitate salutis restituere omnia. Probatur: quia iniuste damnificans proximum: tenetur prodamno satis facere perc. si culpa. de iniu. & dam. da. Haec autem satisfactio sit per restitutionem ablatorum. Sed instituens, & exigens praedicta sine causa iustificante: damnificat proximum iniusse: quia contra legendiuinam. Non furtum facies. & non concupisces. Etiam contra legem positiuam: ut patet inc. super quibusdam de uerbo. signi. ergo tenetur omnia haec restituere.

¶ Dicitur: nisi sit causa iustificans &c.

¶ Sunt autem in genere quatuor causae iustificantes: quibus existentibus, habens legitimum dominium potestlicite exigere: scilicet efficiens, finalis, formalis, & materialis.

¶ Efficiens: ut scilicet sint imposita ab eo, quihabet potestatem huiuimodi imponendi. Hi autem nominantur ab Innocentio tertioin cap. allega. super quibusdam. S. praeterea. ubi dicitur. Illa pedagia, salinaria, guidagia auctoritate apostolica, sunt interdicta: quae non apparent imperatorum, uel regum, uel Lateranensis concilij largitione concessa, uel ex antiqua consuetudine (a tempore cuius non extat memoria) introducta.

¶ Vbi quatuor ponuntur: quo institutae iustificantur huusmodi praestationes: imperator, rex, concilium: sub quo etiam papa intelligitur: quia concilio generali praesidet papa. Et consuetudo cuius initium non est in memoria hominum. Consuetudo, n. habet uim tituli. Et hoc in capacibus possidendi alias non. Panor. in dicto cap. Quicumque aliorum non habentium auctoritatem ab aliquo dictorum quatuor imponunt, aut exigunt: rapinam committunt: & sunt excommunicandi secundum ius caponicum. de censi. innouamus. immo per processum curiae sunt de facto excommunicati, excommunicatione papali in bona quinta feria promulgarisolita. De iure uero ciuili: sunt perpetuo, exilio damnandi.

¶ fuerunt, qui per reges non quosli¬ bet: sed tantum Romanorum regem intelligere uoluerunt, qui est electus in imperatorem.

¶ Sed hodie de facto omnes reges, & etiam ciuitates Italiae: & quod peius est: omnes castellani imponunt, quod fieri non debet. Vnde & Panor. in allega. c. innouamus. dicit. Hodic reges inferiores praescripserunt in eorum regnis iura imperatorum: quo casu possunt praedicta exercere, ut impera tor, & sic uidemus hodie in aliquibus communitatibus Italiae. Et idem in c. super quibusdam. de uerbo. signi. dicit: quod reseruata principi in signum specialis priuilegij: possunt acquiri consuetudine tanti temporis: de cuius initio non est in memoria hominum. Barto. tamen tenet contrarium, & dicit, quod gabellae sine permissu principis sunt extorsiones, & hoc in forensibus. secus in ciuibus, qui possunt sibiipsis grauamen imponere.

¶ Secunda causa est finalis: quae est bonum commune, seu bonum reipub. ut sunt publicae necessitates: ac uiarum, ac patriae defensiones: personarum quoque; & rerum: refectiones pontium, ac stratarum, & domorum publicarum: dum ad haec non sufficiunt propriae facultates. Dum autem haec causa non subest: etiam habentes auctoritatem imponere non possunt. Similiter si causa subest, & tamen recipientes non faciunt, secundum totum posse suum propter quod imposita sunt: iniuste accipiunt, & ad restitutionem tenentur. Non quidem pedagij recepti: quia iuste suit impositum: sed damni ex sua negligentia passi: ut si uiator spoliatus est: tenetur ad restitutionem spolij, quod cauere potuisset: ut magis infra dicetur.

¶ Tertia causa est causa formalis: quae modum ponit in huiusmodi exactionibus: ut non excedat debitum moderamen, per respectum ad personas, & ad finem. Ad personas: ut subditi non nimium grauentur: sed sit praestatio imposita eis tolerabilis: & non uergat ad eorum inopiam: quomodo tyranni excoriant pauperes, ut ipsi ditentur: contra illud Prouerb. xxij. Non facias uiolentiam pauperi, quia pauper est: neque conte¬ ras egenum in porta: quia dominus iudicabit causam eius: & configer eos quiconfixerunt animam eius. Etiam exactio debet esse moderata per respectum ad finem: ut non plus imponatur populo, quam necessitas eius exigit, proqua imponitur. Nam ut dicit Richarin ii. distinct. xlijij. si facultates domini sufficiunt, non est imponenda huiusmo di praestatio: ut statim dictum est. Ad hoc enim rectores accipiunt tributum, & prouentus eis assignatos, ut de his defendant rempublicam. Dicuntur autem sufficere quando tantae sunt ut propter defensionem reipublicae, & eius promotionem, non cogitur ita se depauperare, quod nihil sibi remaneat in thesauro, quo se iuuare, ac defendere possit, siite rum in breui ab aduersariis inuaderetur: maxime si multos habeat infidiatores. Rectori enim necessarius est thesaurus: qui non est penitus exhauriendus: nam & aduersarij hoc scientes magis eum timent: & per hoc magis pacifice uiuit ipse, & subditi sui: licet melius esset thesaurixare amorem hominum subditorum, & extraneorum, quam autum, & argentum.

¶ Quarta causa est causa materialis: quae est res, uel personae, quarum occasione dantur, seu recipiuntur pedagia &c. Vnde haec exigi non de bent a clericis, ab ecclesiis, & ecclesiasticis personis: nam si quis a talibus, aut rebus eorum proprijs, quas non causa negotiationis deferunt: exigit perse, uel interpositam personam: si est persona singularis: excommunicatus est ipso facto: si collegium, uel uniuersitas ciuitatis, castri aut uillae, subijcitur interdicto, donec restituerit extorta. de hoc in cap. quamquam. de censi. lib. vj. Et hoc uerum nisi recipientes haberent super hoc specialem licentiam a papa recipiendi. Nam consuetudo contraria non excusat: quia inc. allega. dicitur. Cotraria consuetudine quorum¬- cunque: quae uerius dicenda est corruptela: non obstante.

¶ Sunt autem personae ecclesiasticae (ut tradit Anto. par. iij. ti. xxiiij.) omnes aliquem ex maioribus ordinibus habentes: similiter omnes canonici regulares, monachi, fratres mendicantes, caeterique aliquam ex religionibus approbatis profitentes: similiter, & omnes conuersi tria substantialia uouentes: sanctimoniales quoque; faeminae ecclesiasticae personae sunt indubitanter: ut habetur xxvij. quaest. j. ut lex continentiae. Item omnes nouitij talium religionum, clericiuel conuersi: quamuis non sint proprie religiosi, & complete: quia liberi ad egressum nedum rebus propriis expoliati: ut in capreligioso. de sen. excom. S. quamuis. lib. vi. Item nomine clericorum etiam intelliguntur in minoribus ordinibus constituti: similiter, & tonsurati coronam, & habitum clericalem gerentes, nec statum clericalem dimittentes, matrimonium contrahendo: ad actus contrarios, & exercitiis omnino laicalibus insistendo xi. q. j. de persona. S. ne uero. Omnes praedicti gaudent priuilegio clericalitam personali, quae reali. Personale est, quod scilicet iniicieus in eos manus uiosentas est excommunicatus. xvij. quaest. diii. si quis suadente. Reale, scilicet quod in causa ciuili, uel criminali non potest conueniri coram iudice seculari: sed co ramecclesiastico: ut in allega. c. de persona. Et quod in bonis patrimonialibus suis, uelecclesiarum suarum, & locorum suorum non debeut talliari: sed esse liberi ab oneribus laicorum: ut in impositionibus, praestantiis, gabellis, pedagiis, & huiusmodi: ut sup. dictum est. Nec priuilegia illa perdunt religiosi, sicut apostate: si tamen fuerint professitacite, uel expresse. Nec clerici seculares in maioribus ordinibus constituti habitum, & tonsuram non habentes, dum sciuntur esse tales: etiam si fuerint excommunicati, irregulares, suspensi, depositi: nisi essent solenniter degradati, & traditicuriae seculari. Nec possunt priuilegio clericali renuntiare: sed tales reducendi sunt, & suis superioribus praesentandi: & compellendi ad obseruantiam clericalem. in glosxxi. distinct. cleros. secus de existentibus in minoribis ordinibus: qui per actus contrarios amittunt priuilegium cle¬ ricale: ut. Ixxxiiij. dist. quisquis.

¶ Sunt & aliae personae, de quibus disputant doctores: utrum sint dicendae ecclesiasticae gaudentes priuilegio clericali: ut professi tertij ordinis sancti Prancisci: de quibus tractandum relinquo canonistis.

¶ Res uero, quae possunt talliari sunt, quem causa negoriationis aut mercantiae dicuntur, & non aliae. C. de uecti. omnium unde de his, quae quis facit deferre pronecessitate ad usum uitae suae, & familiae, non potest exigi pedagium: nec ualet consuetudo in contrarium; quia itrationabilis est, & iniqua secundum Hosti. & Bern. in c. super quibusdam. de uerbo. signi. immo uult lex uniuersi. C. de uecti. quod decapitetur, qui de rebus ad proprium usum: uel gratia ruris colendi: uel ad se defendendum emptis, uel delatis exigit pedagium.

¶ Sed nota; quod pedagium potest etiam dici collecta, quae posset imponi super suos subditos in huiusmodi legitima causa, & de ista non loquitur lex ista; tamen ad istam collectam forenses non tenentur. Verum Anto. par. ii. ti. j. c. xiii. S. ix. hic addit quan dam specificationem nota dignam. Ait enim. Si pedagium, & gabellum sumantur pro eodem; contrarium seruatur de facto in ciuitatibus Tusciae, florentiae; & aliis multis: immo pene per totam Italiam, & multas partes Alemanniae: quia de omnibus praedictis exigitur gabella sic imposita per staturumciuitatis per modem cuiusdam talliae pro expensis fiendis in utilitatem ciuitatis: secundum Anto. ubi supra.

¶ Dicendum igitur: quod ciuitas exigent dictas gabellas pro uictualibus: siue regatur perunum, ut ducem, marchionem, principem, & huiusmodi: siue per plures de populo, ut priores, consules, antianos, & huusmodi: si habent potestatem leges con dendi, & imponendicollectas (quod est praesupponendum si ex more antiquo: cum ius memoria non extat in contrarium: hoc faciant) uidetur etiam posse imponere solutionem talium gabellarum pro suo adiutorio, ac defensione. Quamuis enim populus aliquis non possit legem facere generaliter (quia hoc est imperatoris) specialem tamen facere potest: & in hoc consentit princeps. Sic etiam collectam specialem imponere potest pro suis necessitatibus: etsi non generaliter: sicut in exactione pedagiorum sine licentia principis: quininimo per segem municipalem derogatur legi com muni: ut patet in materia dotium, & suc cessionum, & aliorum: ad quod facit re gula iuris. Generiper speciem derogatur. de regu. iur. lib. vj. Et sic non obstat: quod lex communis prohibeat exigi pedagium, uel gabellam de uictualibus, & huiusmodi: quando uel lex municipalis uel consuetudo praescripta habet contrarium: cum consuetudo rationabilis, & praescripta tollat legem. de consue.c. ulti. Nec uide tur irrationabilis consuetudo: quia cum sit necessarium pro expensis supplendis conmunitatis, & ciuitatis defensione: quia omnes ciues debent se, & sua exponere pro patriae defensione. Et licentia principis, quae requiritur ad imponendum pedagium: uidetur obtenta, si extat consue tum. Nec est i memoria hominum contrarium. Praesupposita ergo licentia habita a principe, si gabella nomine pedagij intelligatur: & multo magis si gabella sit non ut pedagium, sed ut collecta: uidetur, quod homines teneantur soluere gabellas de uictualibus, & quibuscumque; ut in articulo tertio dicetur. Vnde beatus August. lib. ij. confes. Pactum interse gentis, aut ciuitatis consuetudine, uel lege firmatum, nulla ciuis, aut peregrini libidine uioletur. dist. viij. quae contra. Turpis enim est omnis pars uniuerso suo non congruens. Haec illae. Ex hoc dicto An to. satis ostenditur: quamdo huiusmodi gabellae sintlicitae uel non.

¶ Et nota circa causam tertiam, quae modum determinat impositionis per respectum ad causam finalem: quod siplus imponeretur, quam causa propter quam exigeret ad restitutionem tenentur. Vnde Inno. tertius statuit: ut habetur de immu. eccle. quia ple rique dicens. Quia plerique praelati ut proecurationem, aut seruitiu aliquod impendant legato uel alij plus extorquent a subditis quam soluant: & in eorum damnis sucra fectantes quaerunt praedam po¬ tius, quam subsidium in subiectis. Id decaetero fieri prohibemus. Quod si quis forte praesumpserit: & sic extorta restituat: & tantumdem cogat pauperibus elat giri. Et similiter iudicetur in similibus. Et quod dictum est in conclusione de imponentibus noua pedagia: etiam intelligendum est de augmentantibus, aut aggrauantibus instituta.

¶ Tertia conclus.o. Potest dominus, aut rector reipublicae ultra possessionem, & redditus sibi assignatos: pacta quoque cum suis subditis per se uel suos antecessores inita: contributionem, seu collectas ab eisdem ex gere: dum assignati possessiones, & redi tus ad salubre respublicae regimen secum casuum emergentium necessitates dignoscuntur non sufficere. Illa conclusio satis patet ex notabili secundo: nam senper bonum commune praeponendum est bono proprio, & singulari: ideo cum respublica saluari non potest sine contributione subditorum: potest illa rector eis imponere: quia & pro defensione, & salute reipublicae tenentur subaiti non solunexteriora bona, sed est corpora sua expo nere: ut pcedenti conclusione tactum est.

¶ Sunt autem casus octo in quibus haec licent: puta aliquid a subditis exigere ultra consuetum, uel staturum: ut colligit disdns Anto. par. ij. ca. xiij. S. ij.

¶ Primus cum hostes irruunt, & iniuste terram inuadere, ac depopulari praesumunt: tunc enim pro defensione terrae, ciuitatis, castri, aut uillae ac personarum non solum impertire tenentur contribuendo sua: sed etiam corporaliter laborare, & munire seinciuitatibus, castris &c. ac uigilare: ut se, & sua saluent: ut satis elicitur ex tex tu. c. peruenit. de immu. eccle. Item xxiij. qeiij fortitudo, & sequen.

¶ Secundus casus. Si dominus ire uult in exercitum indictum ab ecclesia, uel principe contra haereticus, paganos, aut alios rebelles, & reipublicae uastatores &c. nec de suo absque graui damno posset expensas necessarias facere: tunc enim potest a subditis auxilium moderatum petere.

¶ Tertius casus. Si in bello iusto ex parte sua captus est: nec potest se redimere de suis sine graui iactura ut supra: potest exigere moderatum auxilium a subditis.

¶ Et dicitur notanter: in bello iusto: quoniam si in bello iniusto ex parte sua: puta a se temere, uel ab alijs ex sua cuipa moto capitur: non posset contributionem exigere a subditis: & siexigeret totam summam, uel partem a detentoribus suis sibi impositam tenetur restituere, secundum beatum Thom. in epistola ad ducissa Brabantiae.

¶ Quartus. Dum dominus disponit ire ad principem ad impetrandum priuilegium prodefensione aut utilitate reipublicae: & non posset de suis reditibus consuetis pficere: potest imponere collectam moderatam, per quam populus non grauatur. Et simise est de aliis agendis ad commo dum reipublicae. Vnde in ca. cum apostolus. de censi. dicitur. Prohibemus, nesubditos suos tallijs, & exactionibus episcopi grauare praesumant. Sustinemus autem pro multis necessitatibus, quae aliquoties superueniunt: ut si manifesta, & rationabilis causa extiterit: cum charitate moderatum ualeant ab eis auxilium postulare. Et hoc idem intelligendum est de temporalibus dumnis.

¶ Quintus casus est secundum Hostienrefectio pontium, & uiarum: & eadem ratione munitionum necessariatum reipublicae ad quorum reparationem non sufficiunt reditus constituti.

¶ Sextus est, quando ex iusta causa dominus depaupatus est uel nimis obligatus debitis: nec habet unde decentem statum ad utilitatem reipublicae (non ad pompam) habere possit: tenentur subditi subuenire ad conserua tionem reipublicae. Immo in talibus, & similibus dicit Antoninus, uasalli debent se recognoscere obligatos: & hoc pence ubique probat consuetudo generalis, quaecum rationabilis sit centenda, ab omnibus est imitanda. Et in hoc con cordat beatus Thom. in epistola allega¬

¶ Septimus casus est, quando dominus maritat filiam; uel filium facit militem, sic npotentior redditur ad defendendum rempublicam propter amicos acquisitos ex maritatione filiae, & exaltatioe filij: ita tamen, quod cum moderamine debito exigatur: & etiam dum consuetum est in his casibus aliquid exigere a subditis. Concordat cum his Ray. Vlricus, Guil. & Hostie.

¶ Octauus casus: dum dimdes releuat feudum, aut nouum auget: aut filium, aut fratrem, aut terram captam redimit. Addit Ange. in sum. Aut aliquid acquirit in notabile commodum reipublicae: sic dum ter ram aliquam comparat; unde subditis suis notabile conmodum obuenit: & reipublicae ut potentia defendendi terram suam: aut acquirendi uictualia, uel alia reipublicae necessaria: secus si ad augendum pompam: aut ad magis opprimendum subditos, aut alios innocentes. Vnde bre uiter in omnibus, quibus boni conis utilitas comparatur: siue directe, ut in primis quinque; siue indirecte, ut in tribus casibus sequentibus: potest dominus collectam moderatam imponere; quando de suis reditibus no potest congrue debito reipubli cae regimini preesse: quia in his etiam pro mouetur utilitas subditorum. tamen ut dicit Richar. expedito negotio si facultas pricipis superabundat: & communitas nimis grauatur: debet subuenite subditis, sicut caput meibris. Extra hos casus, & similes ad hos reducibiles: si domini aliquid extorquent a subditis per se, uel officiales suos directe, uel indirecte. Indirecte, ut quando denegant sub ditis iustitiam: aut non defendunt: uel uexationes per alios occulte subordinant: aut dissimulant, dum remouere possunt: ut sic aliquid extorqueant: fures sunt, & latrones: & ad restitutionem obligantur: secundum Hostien. & alios.

¶ Quarta conclusio. Dominus grauans subditos insuetis seruitijs, canibus uel expensis: tenctur ad restitutionem illati grauaminis Patet illa conclusio ex secunda. Nam iniuste damnificans tenttur ad restitutionem damnificato: ut ibi probatum est: sed grauans suos insue tis seruitijs, aut expensis iniuste damnificat grauatos: ergo. Et intelligitur conclusio extra casus in tertia conclusione positos. Et dicitur notanter insue tis: quia consueta seruitia ritcintroduducta exigere possunt: similiter ut de pedagiis habitum est in conclusione tertia.

¶ Quinta conclusio. Dominus impe¬ diens subditos suos in usu licito suarum rerum: aut prohibens earundem concessam naturali iure defensionem, tenetur eisdem ad damnorum passorum restitutionem. Probatur: quia danificans iniuste tenetur ad damni restitutionem: ut frequenter dictum est de iniur. & dam. da, si culpa: sed impediens alium in usu rerum suarum: impedit eum in iure suo: quia quilibet ius habet rebus suis utendi, licite tamen: & per consequens damnificat in iuste. Similiter qui prohibet defensionem naturalem.

¶ Corollarium. Impediens rusticum, ne operas suas exerceat, piscatorem, aut uenatorem, uel aucupem a captionepiscium, ferarum, aut auium: iniustedam nificat, & ad restitutionem tenetur. Sententia est Ange. in sum. in uer. restitutio. & Prancisci de platea alse gantium ad hoc leges. Et probatur: quia quando res est ad aliquid destinata natuturaliter, qui ipsam iniuste impedit: tenetur ad damni restitutionem: sed in casu rustico, & uenatori aufertur suus proprius usus: qui erat sui proprij iuris: & fructus in eorum usu causaliter, & quasiseminaliter contentos: & ideo tenetur ad restitutionem damni: arbitrio tamenboni uiri, qua attendit si uerisimiliter tale utilitatem habuisset, & sic restitui faciet Si uero utilitas uerisimiliter non fuisset secuta: sic nihil faciet restitui: & sic de similibus.

¶ Et intelligi debet corollarium nisi impediens haberet solus facultatem uenandi, aut piscandi, cum exclusione aliorum in certo loco a principe, uel populi consensu: aut consuetudine: seu prae scriptione legitime, & non uiolenter in troducta: tunc enim posset in tali lococaeteris prohibere uenationem, & piscationem &c.

¶ Corollarium secundum. Prohibens subditum ne de possessionibus suis feras fructus suos depascentes, expellat fugando: etiam occidendo causa defensionis: tenetur ad damnorum illatorum restitionem. Patet: quia naturali iure competit cuilibet defensio rerum suarum: etiam contra homines iniuriantes: ergo magis contra bestias, & feras itrationales, & maxime illas, quae in nullius sunt: bonis: & naturali ra¬ tione occupanti conceduntur. Item aut ferae sunt in bonis dominorum: aut non: sed in nullius. Si secundum: tunc conceduntur occupanti, & capien ti: & per consequens iniuste prohibentur ab eorum captione. Si primum: tenentur cauere, ne damnificent pauperes aut damna restituere non minus: quam de animalibus domesticis: neque consue- tudo, aut constitutio aliqua humana tollere potest legem naturae: & ideo prohibitio contraria est iniqua.

¶ Corollarium tertium. Dominus danificans subditos, auferendo ab eis usuarium, quod habuerunt in nemoribus, aut pascuis, uel aquis. Similiter qui eos damnificant auferendo ligna, uel depascendo: ad restitutionem tenentur subditis: nec satis faciunt soluendo dominis. Primum patet, & secundum: quia quicunque al um iniuste danificat: restituere tenetur: sed auferens usuarium, aut damnificans iniuste impedit proximum in suis: & aufert bona non sua: ergo. Tertium patet: quia pro illato damno satisfieri debet damnificato non alteri: nisi esset seruus, aut non habens proprium de quo supra.

¶ Vtinam domini, qui multis modis, & excogitatis inuentionibus innumeris suos subditos grauant, & excoriant: non uere defensores domini: sed praedones, & tpranni, attendlerent uindictam dei in regem Achab & impiam eius uxorem Texabel, pro ablatione uineae Nabothlsraelitae. de qua iij Reg. xxj. Borsitam temperarent cupiditates suas, & grauamina inpauperes.

¶ Quartum corollarium. Principes, & rectores, qui condunt leges iniquas populum indebite grauantes: & a suis utilita tibus impedientes, contraius diuinum, naturale, aut positiuum: grauiter peccant: nec his ad sui obseruantiam populum obligant. Primum patet per illud esa. x. Vae qui condunt leges iniquas, & scribentes in iustitiam scripserunt, ut opprimerent in iudicio pauperes: & uim facerent causae humilium populi mei, ut essent uiduae praedae eorum, & pupillos diriperent. Quid facietis indie uisitationis, & calamitatis de longe uenientis. Ad cuius confugientius auxilium: & ubi derelinquetis gloriam uestram: ne incuruemini sub uinculo, & cum interfectis cadatis. Secunda pars patet per beatum Augu. lib. ii. confes. & habetur viij. disti. quae contra mores, & clarius.c. praecedenquo iure. S. dignitate. ubi dicit Gratianus. Dignitate uero ius naturale praeuaset consuetudini, & constitutioni. Quaecumque enim uel moribus recepta sunt: uel scripturis compraehensa: si naturali iure fuerit aduersa: uana, & irrita habenda sunt. Idem si contra legem diuinam: ut allegatus cano Augu. ostendit. Idem si contra legem positiuam: ut dicit Hosti. in sum ti. de poenitentiis. S. quibus, & qualiter. uer. quid de condentibus.

¶ Sexta conclusio. Quamuis seruus proprie acceptus quantum ad labores corporis, & lucra tenporalia sit inplena potestate domini sui: non tamen sic adscriptitii, uel originarij. Primum probatur ex notabilitertio. Et haec ratio seruilis conditionis, quod emi, & uendi potest: & per consequens sicut corpus, ita & res exteriores, si quarum usum habet, uel peculium in potestate sunt domini.

¶ Et dicitur notanter quantum ad labores corporis: quia corpus serui non est simpliciter in potestate domini, sicut corpus pecoris: non enim potest dominus seruum occidere, uel mutilare impune: nec eo abuti contra legem diuinam: quaem homicidium & mutilationem proximi accaeterauitia generaliter prohibet: quam legen non potest tollere lex humana, qua introducta est seruitus. Lucra etiam tem poralia ex laboribus serui prouenientia sunt in potestate domini: tenetur tamendominus prouidere seruo de necessitatibus uite: unde quantum ad illa sucra tenporalia non est obligatio domini ad seruum. Et ideo omnes superiores conclusiones de subditis intelligendae sunt de illis, quinon sunt seruilis conditionis. Allegationes leguomitto.

¶ Secunda pars probatur: quia adicriptitii, uel originarij non sunt proprie serui: sed liberitnec a legitimis actibus repelsuntur, nisi quod ad ordines non ad mittuntur: unde dum debitam culturam gle baeperficiunt: & onera realia, & persona lia supportant: ud alia non tenentur: & am suplucrant, eorum sunt: non dominorum: & io si suphaec a dominis grauantur: ad restitutionem eis tenentur, sicut caeteris liberis sibi subiectis.

¶ Septima conclusioSubditi, & uiatores, fraudantes pedagia, tallias, aut telonea instituta pro causa iusta, & legitima auctoritate: tenentur dominis ea, quae fraudarunt restituere: si tamen a recipientibus teloneum idagitur, cuius causa est institutum. Haec est com muniter doc. sententia, & probatur: quia stantibus praedictis conditionibus, debitum est dare tesoneum, seu pedagium: ut patet ex praedictis: sed fraudantes debitum, ad quod tenentur: peccant, & tenentur ad restitutionem. Vnde qui talia scienter faciunt: fures sunt: ut dicit Hosti. tracta. de restitu. S. quibus, & qualiter. uer. quid de quaestis.

¶ Dicitur notanter: causa iusta, & legitima auctoritate: quoniam aliter sunt iniusta, & per consequens non soluenda: quia frangenti fidem fides frangetur eidem. de iureiur. c. peruenit. Et ideo si uiator fraudat sua occultando, dummodo non mentitur, non peccat: nec ad restitutionem tenetur: siuero mentitur non iurans: peccat quidem uenialiter: si addit iuramentum, peccat mortaliter; in neutro tamen casu tenetur ad restitutionem: quia non subtrahit alie num: sed reseruat, quod suum est. Et dicit Ange. in sum. in uer. pedagium. Si recipientes, aut imponentes pedagia non laborant loco, & tempore pro uniuersaliutilitate, uiarum scilicet & potium reformatione, & saluatione personarum, & rerum iuxta suum posse, ad qudtenentur secundum Arch. inc. siquis romipetas. xxiiij. q. iij. non peccant, qui ea defraudant sine mendacio tamen, & periutio: nec tenentur ad restitutionem.

¶ Item antiqua consuetudo, cuius impositionis initium non est in memoria hominum: habetur pro legitima auctoritate: secundum Hosti ubi sup.

¶ De nouis uero pedagijs, & augmentationibus nouiter factis oportet certificari de segitima auctoritate, & iusta causa: quod si non sit:ius praesumit ea iniusta: ut in c. quemquam. de censi. lib. vi. ubi dicitur. Pedagiorum exactiones tam iure canonico, quam ciuili regulariter meritosunt danatae, & ideo antequae probetur, quod sint legitime institutae: nullus tenetur soluere; & ideo si quis fraudat: non tenetur: ut supra. Et addit Ange. quod nullus potest exigere huiusmodi pedagia &c. nisi sit certus, quod sint legitime imposita ab habente auctoritatem imponendi, & ex iusta causa: ex quo (ut dictum est)ius praesumit; quod omnia sint iniusta. Subditus tamen si cogeretur a domino suo exigere talia: excusaretur in dubio propter bonum obedientiae: non autem illi, qui uoluntarie se osterunt ad exigendum ea: tenentur enim hi, & illi ad restitutionem subleuatorum: postquam constiterit, quod ipsa non sunt legitime imposita: seu non ex iusta causa.

¶ Octaua conclusio. Officialis collectas iiustas exigens: aut iustas ing qualiter subditis imponendo odio, aut fauore tenetur damnificatis per eas illata damna restituere. Probatur per casaepe aliega. si culpa. de iniu. & dam. da. & est de intentione domini Anto. part. ij. ti. x. c. xiij. S. ij. & seq. ubi late sub mutis distinctionibus prosequitu.

¶ Et dicit notanter odio, uel fauore: quia si facta diligentia debita in inquirendo bona eorum, quibus imponunt: & si parum de ficerent, uel excederent: non tamen quaerem do proprium commodum: sed nec moti sunt fauore amicorum, aut odio inimicorum: in hoc casu non tenentur.

¶ Et dicitur notanter: damnificato: & non spenificat cui: quia quandoque damnificatur contas, uel diums: quandoqueis, cui imponitur: quomque caeteri compraestatores, secundum quod diuersimode imponitur. Qomque.n. imponitur certa summa soluenda aliqubus: ut quod isti soluant mille, & illa summa inter eos distribuitur soluenda. In quo casu sialicui eorum minus imponitur: tenentur fraudatores illis, quibus praedicta summa soluenda imponitur: & illi, uel illis, quibus soluitur: isti. n. non patiuntur iacturam. Si uero non imponitur certa summa totalis, sed quod detur de centum unus: tunc restitutio fieri debet (dum alicui minus imponitur) illi domino, uecommunitati, cui debet fieri solutio impositionis: si uero plus, illi qui grauatur.

¶ De iniustis uero exactionibus patet ex praemissis, quod illis restituenda est, a qui¬ bus exacta est. Nona conclusio. Recipientes a transeuntibus pedagium: & permit tentes eos robari; dum poterant prohibere, tenentur absata restituere: aut rapto rem exhibere. Haec est sententia, & Hostien. & Archi. in cap. si quis romipetas. xxiiij. qeiij. Et hoc uerum, si talis rapina ex defectu eorum uenit: non faciendo quod in se est ad prohibendum in territorio suo. Nec sufficit: nec tenetur red dere pedagium, sed tenetur reddere spolium: quia iuste recepit pedagium: & tenetur tueri transeuntes a periculis latronum: ut supra dictum est in conclusione. vj.

¶ Quantum ad articulum tertium dubitatur primo: utrum subdititeneantur obedire domino non legitimo: sed usurpatiuo. Respondetur: quod non tenentur: quia sicut ipse non est eorum dominus: ita nec ipsi eius subditi: tamen ut dicit beatus Thom. ij. ij. non tenetur quis obedite homini, nisi inquantum requirit ordo iustitiae: qui autem non habet iustum: sed usurpatum dominium: non habet ordinem iusti tiae ad subditos, & per consequens non tenetur ei obedire: quod uerum est nisi ex inobedientia immineret scandalum, uel periculum sui, uel aliorum: in quo casu obediendum esset; donec scandalum sedaretur: aut periculum caueretur. Sed habentibus iustundominium obediendum est, quantumcumque; mali sint: si tamen non praecipiunt illici tum. Vnde. j. Petri. ij. Serui subditi esto te in omnitimore dominis uestris: non tantum bonis: sed etiam discholis. Et ad Roma. xiij. Qui potestati resistit, deo resistit. Si uero illicita praecipit, puta contra legem diuinam, aut naturalem: seu etiam superioris, si superior habetur in terris: in eo obediendum non est: sed respondendum praecipienti illud PetriAct. iiij. Si iustum est in conspectu deiuos potius audire, quam deum: iudicate. Et illud eiusdem Act. v. Obedire oporter deo magis, quam hominibus. Ad idem August. in de natura boni. quod si illud iubeatur a potestate, quod non debeas facere: hic sane contemne potestatem. Et sequitur. Nec minor debet irasci, si maior praelatus est. Sequitur. Sialiud iubeat imperator, aliud deus, quid iudicas: maior potestas deus: da ueniam o imperator: tucarcerem, ille gehennam minatur. Hic iam assumenda est tibi fides tua, tanquam scutum, in quo possis omnia ignea iacula inimici extinguere, & habetur dist. ulti. lib. ij. & latius. xiq. iii. qui resistit. &.c. seq. pulchre ad pro positum: ubiait Aug. inplalmis: Iulianus extitit infidelis imperator: nonne extitit apossata: iniquus idololatra: milites christiani seruierunt imperatori infideli: ubi ueniebant ad causam christi: non agnoscebant nisi illum, qui in coeloerat: quando uolebant, quod idola colerent, ut thurificarent: praeponebant illi deum: quam do autem dicebat. producite aciem: ite contraillam gentem: statimobtemperabant: & distinguebant dominum aeternum a domino temporali.

¶ Dubitatur secundo: utrum dominus potest alicui concedere immunitatem talliarum. Responde tur secundum Panor. in.c. peruenit. de immu. eccle. quod princeps proprio motu potest: sed non ad petitionem nisi ponatur in clausula. Non obstante scilicet si. C. sicontraius, uel publicam utilitatem: quia cum sit contra publicam utilitatem: oporter fierimentionem de eo. Abinferioribus autem potest concedi: sed sine praeiudicio communitatis: puta si communitas dabat centum: & exemitur, qui dabat decem: non dabit communitas nisi nonaginta. Similiter inferiores, & communitates possunt concedere immunitatem hanc non suis subditis: licet non habeant iura imperij, ut ueniant ad habitandum in terris suis: ut quotidie sit medicis, & doctoribus: sed noniam sub ditis: nisi in praeiudicium concedentis. Ex quo patet: quod domini milites, aut communitates, qui imponunt ad libitum suum nunc plus, nunc minus exigendo: peccant tanquam sures, & latrones: secundum Hosti. Nec habet locum consuetudo, ubi cum uiolentia est introducta.

¶ Dubitatur tertio: utrum domini uel communitates possunt a recedentibus a suis dominis recipere, quantum uolunt. Respondetur, quod si certum est: quod huiuimodi consuetudo, & onus impositum est terrae, uel hominibus sine fraude, & malitia: potest tolerari: si uero non est certum, aut credatur uerisimiliter; quod non sit legitime impositum: tenentur restituere. In dubio tamen dicit Ange. in sum. in uer. tal lia. S. x. Ex quo ab ecclesia toleratur: non esset eis absolutio deneganda simpliciter: sed cum dubitatione praestanda.

¶ Sed uidetur; quod hic distinguendum sit sicut de pedagijs, & alijs antiquis: de quorum initio, & institutione non extat memoria hominum: quod ibi praescriptio logitemporis locum habeat.

¶ Dubitatur ultimo utrum diues teneatur ex facto familiae, & suorum officialium. Randetur quod tenttur ac restitutionem dani per familiam illati in eo officio, cuius ministeriodums est praepositus: & ipse in eo ministerio utitur opera familiae, ut dominus, cuiincumbit custo dia terrae: tenetur ex robaria per familiam suam facta siue sit libera, siue seruilis: ut uult Panor. in cap. licet. de rest. spo. Sic dmi, qui male utuntur suis officialibus, & negligunt eos corrigere: & officio priuare, cum male agant in talibus officijs: & subditos, uelextraneos in iuste grauant: tenentur ad restitutionem totius damni inde secuti. Prouidere ergo debent domini de honesta familia deuntimente: ne ex eorum maleactis, & sua negligenti correctione, fiant culpabiles. Et propter hoc non licet dominis officia sua uendere officialibus: per hoc enim minus liberisunt ad corrigendum cos. Nec eos priuare possunt officiis, dum in eis delinquunt, quae eis uendide runt. Dat quoque officialibus huiusmo di occasionem extorquendi iniuste praecium a subditis sui officij. Et ementes secundum leges grauiter sunt puniendi: ut ostendit Baptista in summa restitu. iiij. Et tenentur uendentes secundum eundem ad testitutionem pecuniae: non illis, qui dederunt propter turpitudinem: sed pauperibus. Debent etiam officia gratis committi: ut caueantur extorsiones, & grauam ina pauperum: oppressio iustitiae: & alia innumera mala, quae sequuntur huiusmodiuenditiones. Quaesi oia possent sufficienter caueri: & lex prohibens non obstaret: posset forte tole¬ rari: ut uult beatus Tho. in quadam epistola ad ducissan. Brabantiae: licet, & ipse suadeat, ut non uendantur: sed idonei eligantur.