Quaestio 22

SEquitur de pertinentibus ad voluntatem, vt de eius habitibus. De quibus quaerebantur duo. Vnum in comperatione ad eorum subiectum. Secundo aliud in comperatione eorum inter se. Tertio quae dam alia in comparatione ad status diuersos. Primum erat, vtrum morales virtutes sint in vo luntate. Secundum. si iidem habitus sint virtutes, dona, beatitudines, & fructus.

CIRca primum arguitur quod non quia moderantur passiones. ergo debent esse in potentia illa in qua sunt passiones. Passiones autem sunt non in voluntate, sed in irascibili parte & concupiscibi li. secundum philosophum septimo physicorum. ergo &c.

CONtra. virtutes non sunt nisi ratio nalis. quoniam in omnino irrationali vt in bruto, non habent esse, quod autem est in aliquo, non inest ei nisi secun dum id eius in quo est. In eo ergo quod est rationale per essentiam, debent virtutes morales esse per essentiam & in eo quid est rationale per participationem, debent esse per pricipationem. Cum ergo irascibile & concupi scibile non sunt secundum philosophum rationalia nisi per participationem: ergo morales virtutes in ipsis non habent esse nisi per participationem. In alio ergo habent esse: quod non est nisi in voluntate.

IN quaestione ista est opinio aliquorum: quod morales virtutes de quibus specialiter erat proposita quaestio, non sunt in voluntate sed in parte sensitiua, irascibili, & concupiscibili. Quid primo confirmant auctoritate philosophi: qui in fine primi ethicorum diuidit rationem habens principaliter & participatione, dicens quod secundum hanc differentiam determinatur virtus. Dicimus enim has quidem intellectuales, has vero morales. In principio autem sexti determinat quod intellectuales sunt in rationali principaliter. ergo relinquitur quod morales sunt in irrationali. Dicti etiam sui assignant rationem, quoniam virtus moralis potentiae necessaria est, vt ipsam ordinet in bonum & inclinet: & sic per ipsam actus, proprii complementum acquiritur, & eam perficit: secundum virtutis moralis definitionem, qua dicit philosophus quod virtus est quae habentem perficit, & eius opus bonum reddit. Hoc autem modo habitus non est necessarius potentiae nisi quia seipsa non inclinatur seu ordinatur sufficienter in bonum: neque motus pro prii complementum potest acquirere: & ita neque suam perfectionem. Nunc autem ita est quod voluntas non indiget or dinante aut inclinante in bonum. quoniam seipsa ordinatur & inclinatur in bonum, sicut concupiscentia in delecta tionem, & auditus in sonum. Et per hoc voluntas seipsa sibi sufficit ad acquirendum actus sui complementum, & perfectionem suam secundum ipsum: ita quod voluntas ex seipsa ratione potentiae suae naturalis habet, & opera ri potest quicquid habet quaecunque alia potentia ex suo habitu: & quicquid habitus circa ipsam potest opera ri. & non requirit voluntas cum naturali potentia ad operationis suae perfectionem plus quam iudicium rationis, quia natu rali inclinatione, & appetitu naturali mouetur in bonum sibi ostensum a ratione, non solum simpliciter, quod est vl timum bonum: sed qualecunque fuerit: ex quo iudicio rationis determinatum est esse bonum. Licet enim in naturalibus semper finis est bonum simpliciter: in voluntariis tamen non refert an sit bonum simpliciter, an sit bonum apparens. Sed vires inferiores quia non sic sunt determinatae ad bonum secundum iudicium rationis, quia propter maiorem distantiam a ratione, & propter passiones quae sunt in eis contrariae rationi, quae non sunt in vo luntate secundum philosophum septimo physicorum, habent, propriam inclinationem: non autem voluntas: ideo possunt iudicio rationis contrariari: quid non pont voluntas: ita quod illae possunt repugnare, non autem voluntas.

AD cuius etiam confirmationem adducunt istud dictum philosophi in primo Politicae: quod in homine est contemplari & despoticum pri cipatum & politicum. Anima enim corpori dominatur despotico principatu: quia. scilicet corpus imperio & motui ab anima nullo modo potest contradicere: Intellectus autem appetitui, scilicet sensibili, irascibili, & com cupiscibili, politico & regali: quia scilicet in aliquibus, & aliquando contradicere possunt, vt milites regi. Propter quod vt de facili & prompte obediant rationi, habitu virtutis indigent: non autem corporis menbra. vnde quantuncumque perfectum imperium procedat a ratione & voluntate super sensibiles appetitus nisi sint in perfecta dispositione per habitus virtutum, repugnabunt rationi, vt aut omnino vin cant appetitum rationalem per violentiam passionum, sicut patet in incontinente: aut si vincantur per instan tiam & violentiam imperii, cum tristitia & murmure a prosecutione appetiti retrahantur, sicut patet in continente. & sic nisi illi appetitus perficiantur per habitus, necesse est vt operationes rationis circa eos semper maneant imperfectae quo ad ipsorum complementum: quantuncumque id quid est principale in actione virtutis scilicet rectum iudicium, & recta electio, praecedat in ratione. Non enim ponunt virtutes esse in parte sensibili: quia id quod principale est in actione virtutis, per illam partem compleatur: sed quia in ea sunt passiones circa quas ab ea in actione virtutis procedit complementum. Pars enim rationalis imperat & mouet tantum: pars sensitiua mo uetur, & exequendo imperatum mouet: membra autem corporis exteriora in exequendo opus mouentur tantum. & sunt extrema determinata & medium indeterminatum. propter quod(vt dicunt) virtus in medio ponenda est, & non in extremis. Haec est positio remouentium morales habitus a voluntate, sicut credo.

SED virtute eiusdem medii quo arguunt morales habitus non esse in voluntate, arguimus contra eos con trarium hoc modo. Potentia quae de se indifferens est & indeterminata respectu finis in quo debet acquirere propriam perfectionem per suam operationem, indiget habitu virtutis vt determinetur finis a quo per indifferentiam suam & indeterminationem potest sua operatione declinare & errare a fine, & prpria perfectio ne frustari, secundum quod patet in cognitiua. Quantuncumque enim naturaliter ipsa ordinatur & inclinatur in verum, quemadmodum voluntas in bonum: & quantuncumque obiectum quidquid est in quo relucetid quid verum est de re proponatur ei per abstractionem intellectus agentis a phantasmate: quia tamen a sensibus abstractum secundum modum quo ap paret in sensu, aliquando est apparens verum non solidum, ita quod iudicium rationis circa illud abstractum potest errare, nec syncera & indubitabilis veritas semper a sensibus expetenda est. secundum quod exposuimus in quaestionibus de modo sciendi: idcirco in virtute cognitiua etiam quo ad cognitionem principiorum, quae dicuntur na turaliter ab ipsa cognita, indiget habitu cognitiuo qui dicitur intellectus. voluntas autem est potentia quae de se est indifferens, vt dictum est, quemadmodum & ratio Licet enim ratio & voluntas ad primum verum & ad pri mum bonum naturaliter sunt determinata, vt si nude praesentetur rationi & voluntati non potest ratio ipsi non assenti re, neque voluntas ab eo resilire: & per hoc sunt determinata ad verum, & ad bonum simpliciter: inquantum in eis manifestatur ratio veri d boni: ita quod ratio nulli assentit nisi sub ratione veri, neque voluntas nisi sub ratione boni: tamen in hoc nihil restat ex parte rationis & voluntatis in eis quae sunt extra primum ve rum & bonum, quid sit verum aut bonum simpliciter vel apparens. Et ideo possunt circa quodlibet aliud verum de bonum errare, ratio in iudicando, voluntas in eligendo: dum tamen in eis non relucet clare primum verum & bonum. Voluntas ergo indiget habitu virtutis quo determinetur in electione boni. hic autem est habitus amoris qui continet omnes virtutes morales. dicente Augustinus de moribus ecclesiae cap. xv. Il ludquod dicitur virtus, ab ipsius amoris vario quodam affectu dicitur. Vnde dicit super titulum psalmi. xxxi. Quid enim in quoquam homine etiam malum operatur nisi amor: dilectio vacare non potenst. Num vobis dicitur, ni hil ametis: Absit. amate: sed quid ametis videte: purga amorem tuum: aquam fluentem in cloacam conuerte ad ortum. Dicimus ergo simpliciter propter iam dictam rationem: quod omnes morales habitus sunt in voluntate, & pertinent ad voluntatis amorem circa bonum simpliciter, vel apparens. Ita quod virtus moralis nihil aliud sit quam habitus inclinans voluntatem ad amorem boni simpliciter. Vitium autem est habitus contrarius inclinans ad amorem boni apparentis. Quod nobis maxime ex hoc apparet. quoniam cum virtus moralis secundum philosophum in secundo ethicorum, sit mediatrix passionum et actionum, vndecunque insurgant & a qua vi primo oriantur: in omnibus (ut dicit in fine libri illius) maxime obseruandum delectabile, & delectationem, quae est passio in amante amori annexa: ita quod (vt dicitur in eodem oportet generati habitus signum facere superuenientem delectationem, ita quod bona delectatio de bono simpliciter est signum boni habitus: & delectatio de bono apparenti est signum mali habitus. Vbi ergo nata est esse delectatio bona, ibi habet esse virtus & non alibi, hoc est voluntas rationalis non pars aliqua sensitiua. ergo &c.

ASSVMPTA declaratur per illud quod dicit Augustinus super illud psalmi septimi. Scrutans corda & renes deus. Cogitationes nomine cordis significatae sunt: & delectationes nomine renum. Et super illud quod sequitur: Qui saluos facis rectos corde, dicit. Non sicut scrutatur corda & renes, ita saluos facit rectos corde, & renibus. quia cogitationes & malae sunt in prauo corde, & bonae in recto corde. Delectationes autem non bonae ad renes pertinent: bonae autem non ad renes, sed ad ipsum cor. Quia autem per cor intelligit partem rationalem, clarum est.

AD viden dum autem quomodo morales virtutes sint in voluntate, intelligendum quod voluntas tripliciter con sideratur, vt natura, vt deliberatiua, vt arbitrio libera. Vt natura, inclinatur naturaliter in bonum simpliciter quia bonum, vt supra expositum est de dilectione dei naturali. Propter quid dicit Augustinus vii. super Genesim cap. xv. Naturale est nobis velle viuere bene. Male autem viuere, iam non est naturae, sed per uersae voluntatis. Vnde Damascenus loquens de voluntate vt natura, dicit de eodem quod est prae ter voluntatem: & etiam contra voluntatem. Vt autem est deliberatiua, bono praesentato in cognitiua sub ratione veri retinet naturalem motum differens prosecutionem illius boni, & impellendo cognitiuam ad perscrutandum de circunstantiis, an prosequendum sit, vel non, quod ex parte voluntatis appellatur deliberatio: ex parte vero rationis dicitur consiliatio. Et quia in tali deliberatio ne voluntas indeterminata est ad vtrumlibet se habens: ita etiam quod data sententia rationis adhuc potest se tenere in sua indeterminatione: & praeferre in electione sua contrarium eius quod eligendum sententiauit ratio vt determinatum fuit in alio Quolibet: ideo vt velit assentire completa deliberatione ei quod iudicatum est recta ratione, multum indiget habitu ipsum inclinante vt velit illud. Nec sufficit ad hoc illa inclina tio qua inclinatur vt natura, immo requiritur virtus cooperans in modum naturae. secundum definitionem Tullii. Virtus est habitus voluntarius in modum naturae rationi consentaneus. vt in hoc diffe renter mouere & inclinare dicamus voluntatem habitum naturalem & moralem siue deliberatiuum quia naturalis inclinat ad bonum simpliciter, & ad bonum conclusum a ratione, inquantum in eo relucet bonum simpliciter. Virtus autem inclinat & mouet ad bonum inquantum hoc bonum circa tale obiectum, & alia & alia virtus moralis circa aliud & aliud obiectum. & mouet in modum naturae, quia si cut natura subito mouet praeueniendo deliberationem & subreptitie, ita mouet & virtus iam generata. Vnde quod quis sic repentine siue subreptitie mouetur, signum est maximum in eo generati habitus, secundum quod dicit philosophus circa fortitudinem in quarto ethicorum. Principaliter dicetur fortis, qui circa bonam mortem impauidus, & quaecunque mortem inferunt repentina existentia. vbi dicit Commentator. In repentine enim accidentibus sufferentia eius qui circa fortitudinem habitus signum: quia & non fortis assue tus aliquando & praeparatus ad periculum, sustinebit vtique ipsum. Voluntas autem vt est arbitrio libera, post plenam deliberationem non obstante habitu naturali inclinante voluntatem vt natura est, neque habitu morali inclinante voluntatem vt deliberatiua est, adhuc tenet motum vtriusque, & differt libere sui ipsius determinationem quo aliquid velit: et si velit libere eligit contra rationis determinationem, & comtra vtramque inclinationem. Nec est aliquo habitu determinabilis voluntas inquantum est arbitrio libera quia hoc est contra naturam libertatis. Si enim a sua libertate posset in modum naturae inclinari circa aliud quam circa primum bonum nudum & apatum, posset contra suam libertatem naturalem necessitari.

HOC ergo modo loquendo de voluntate scilicet inquantum est naturalis aut arbitrio libera, non indiget ordinante, di rigente vel inclinante in finem: quoniam seipsa naturae necessitate et propria potestate ordinatur in am. In quantum tamen deliberatiua, bene indiget habitu, vt dictum est: nec sufficit sibi sine habitu, vt ipsa inquantum libera, expedite & facimiliter actus sui complementum operetur, licet absolute posset habito solo iudicio rationis ante generationem habitus virtutis moralis illud complementum actione sua in se acquirere. Non tamen sic quod proposito iudicio rationis statim inclinetur & moueatur in illud: quemadmodum auditus mouetur a suo percepto. Voluntas ei semper hent liberam electionem contra sententiam rationis, vt dictum est. Quia autem dicunt philosophum ponere virtutes mora les in eo quid est solum rationale per participationem: & quod hoc non sit nisi concupiscibile & irascibile: quae sunt partes sensitiuae: ad hoc non video eos plus habere probabilitatis quam illud quid dicit philosophus in fine primi ethico. vbi primo diuidit partes animae dicens. Et hoc est irrationale: illud vero rationem habens. & subdiuidit irroinale, dicens. Videtur vtique & irrtionale duplex. Plantatiuum enim nequaquamcommunicat ratione concupiscibile autem & vniuersaliter appetibile pricipat aliqualiter ratione. & infra post modicum. Si au tem oportet & hoc rationem habere, duplex erit & rationem habens: hoc quidem principaliter, & in seip so: hoc autem quemadmodum a patre audibile. vbi nullam mentionem facit philosophus de irascibili nisi sub illo quod di cit, Et vniuersaliter appetibile. per quod nos dicimus indifferenter intelligi volitiuum & irascibile, vt per rationem habens in seipso intelligamus solummodo cognitiuam virtutem, in qua statim dicit esse virtutes intellectuales per irrationale & audibile: quemadmodum a patre voluntatem & concupiscibilem & irascibilem virtutes. in quibus omnibus ponimus diuersimode virtutes morales, vt iam dicetur. Quia autemsub audibili habente rationem comprehendat voluntatem, patet per eundem: qui diuidit circa me dium primi partes animae in quibus non sunt operationes hominis inquantum homo. & diuidit primo plantatiuum contra sensitiuum, & sensitiuum contra rationem habens. & illud insuadibile & intelligens dicit separandum ergo nutritiuam & augmentatiuam vitam: sequens autem sensitiua. videtur autem & haec communis equo, homini, & omni animali. Reliquitur ergo operatiua quaedam rationem habentis. huius autem hoc vt bene persuadibile ratione: hoc vero vt ha bens & intelligens. Conferendo ergo literam istam illi sub audibili siue suadibili, comprehendit voluntatem cum irascibili & concupiscibili. Et est intentio philosophi quod solum cognitiua est in se rationem habens. Pro- ai pter quod posuit in eo principalem operationem hominis, secundum quod homo. Secundum hoc enim aspiciendo ad opera hominis pure naturalia, perfectior est operatio hominis secundum quod ho mo secundum ipsam, quam secundum aliquam aliam virtutem. & ipsa est potentia superior aliis, dicente philosopho ibi dem. Dupliciter autem & hac dicta, scilicet virtute, quae rationem hent eam quae secundum rationem operationum po nendum. scilicet principalem in homine. cuius causam statim subdit. Principaliter enim hoc videtur dici & licet principaliter dicitur quo ad hoc: principalius tamen dicitur simpliciter voluntas, vt expositum est in quaestione praenominata. & ita operatio quae est secundum voluntatem, licet non per habitum moralem. sed gratuitum, est perfecta operatio hominis secundum quod homo quod omnes habitus & potentiae & actus in finem vltimum perfecte beatificantem ducunt. secundum quod Augustinus postlongum tractatum de moribus ecclesiae concludit, dicens. Non arbitror cum de moribus, & vita sit quaestio, amplius aliquid quaerendum quid sit hominis summum bonum quo referenda sunt omnia. Illud enim esse patuit, & ratione quantum valuimus, & ea quae nostrae rationi antecellit auctoritate diuina, nihil aliud quam ip sum deum. Nam quid est illud optimum hominis nisi cui est haerere beatissimum: lllud autem solus deus est cui haerere certe non valemus nisi dilectione, amore, charitate. Cum ergo philosophus posuit virtutes morales ineo quod non est principaliter habens rationem in seipso: sed in eo quid est suadibile a ratione: distinguendo hanc partem contra illam quae est habens in seipsa rationem, cuiusmodi est pars intellectiua: sub il la parte comphendit voluntatem. Aliter enim aut diminuta esset eius diuisio, aut solum diuisisset partes animae quae sunt subiectum virtutum. & sic secundum philosophum, nulla virtus omnino, neque etiam iustitia ponenda esset in voluntate: cuius contrarium sentiunt aliqui: qui negant in voluntate ponendas temperantiam & for titudinem. Sed tunc intelligendum quod rationale tripliciter accipitur: communiter, large, & stricte. Communiter dicitur rationale quicquid ad hominem pertinet per se mouens ad actum rationis. Et sic rationale dicitur in homine anima humana quo ad intellectiuum, volitiuum, & sensibile appetitiuum. Large dicitur rationale id quo homo distinguitur a bruto. Stricte vero dicitur rationale cognitiuum siue intellecti uum tantum: ita quod stricte non dicitur rationale nisi pars intellectiua. & hoc quia nata est rationabiliter discernere. Large vero dicitur rationale pars volitiua: & hoc quia nata est rationabiliter mouere Communiter vero dicitur rationale pars appetitiua: quia nata est rationi obedire. Quorum primum dicitur rationale simpliciter: & nullo modo irrationale: & ideo rationale per essentiam. & hoc ideo: quia seipso de cognito iudicat rationabiliter, & nullo modo dependet ab altero eius iudicium. Tertium dicitur irrationale simpliciter: quia nec de se rationabiliter iudicans de cognito, nec mouens ratio nabiliter ad ipsum, sed impetu tantum. & naturaliter magis. Et solum dicitur rationale quo scilicet per par ticipationem, quia natum est obedire iudicio & imperio rationis. ludicio scilicet intellectus: & imperio voluntatis. Secundum vero dicitur simpliciter per essentiam rationale: quia rationabiliter natum est intellectum ad discernendum mouere antequam moueat ad bonum cognitum prosequendum & completa discretione rationabiliter natum est seipsum ad volendum libere determinare, & vires inferiores ad motum impellere. Dicitur autem participans ratione & irrationale: quo scilicet inquantum eius rationalis electio, & motus in prosequendo dependet a rationabili iudicio & discretione intellectus. Non quod propter hoc voluntas ad diiudictatum determinetur, vt oporteat ipsam eligere & prosequi quid diiudicatum est: quasi in hoc solo consistat libertas arbitrii, quod ratio hoc modo vel illo potest diiudicare: hoc enim modo solum determinatur per nudam visionem primi veri & vltimi boni. Sed quod voluntas ex se caeca est, nec potest circa quicquam moueri amore nisi fuerit prius cognitum, vt dictum est supra secundum Augustinum. Et quo ad hoc quod voluntas est rationalis per essentiam, distinguit eam philosophus circa medium primi ethicorum, vt dictum est. vbi determinat quod morales virtutes habent esse in irrationali, rationali tamen per participationem: insinuando per hoc quod habent esse in vtroque rationali per participationee. scilicet sensibili & rationali. Circa medium autem eiusdem determinat quod in sen sibili irrationali non potest esse proprium opus hominis secundum quod homo: sed in duplici rationali praedictis: voluntate scilicet. & intellectu. Per hoc potenti aduertere satis insinuat: cum operatio moralium virtutum sit hominis secundum quod homo: quod vno modo potest esse in voluntate sola: alio autem modo etiam in sensuali appetitu. Quod expressius determinat in primo Politicae. vbi comparans rationale & sensibi le domino & seruo, determinat quod virtus moralis temperantia, fortitudo, & iustitia est & in domino & in seruo, sicut est in rationali & sensibili. vbi dicit sic. Necesse est vtrasque participare virtute. & hoc statim explicatur secundum animam. In hac enim est natura, haec quidem participans: hoc autem participatum, quarum alteram dicimus esse virtutem, puta rationem habentis & irrationalis. Sed constans est quod rationem habens quod principans est, non est nisi voluntas. Intellectus enim siue sit practicus, siue specu latiuus, principari non habet: sed solum iudicium dare. Et hoc statim explicat attribuendo principam ti virtutes morales, cum dicit. Principem perfectam oportet habere virtutem moralem. Et non esset simile nisi de principante in anima loqueretur: ad quod pertinent morales virtutes, quod nullo modo est pars intellectiua, vt manifeste dicit in fine primi, & principio secundi, & sexti ethicorum. Est igi tur intelligendum: quod cum receptum in aliquo est in eo secundum modum recipientis, & non rei receptae vt dicit quaedam propositio libri de causis: & secundum determinationem in fine primi ethicorum, Moralis virtus non est nisi in quodammodo rationem habenti: secundum modum igitur quo voluntas differenter rationem habet ab appetitu sensibili, secundum hoc differenter erunt in eis virtutes morales. Quia ergo voluntas vt dictum est, licet sit quodammodo participans ratione: simpliciter tamen est rationa lis per essentiam: appetitus autem sensibilis est rationalis per participationem tantum: idcirco dico quod virtus moralis simpliciter & essentialiter est in voluntate & essentia habituum eius: per participationem autem & impressionem quandam in appetitu sensibili. Et secundum hunc modum procedit determinatio Aristi. de virtute morali, & maxime ex definitione quam inuestigat de ea secundo ethicorum, quod est habitus voluntarius in medietate consistens, determinatus ratione prout sapiens determinabit. Vnde dicit ibidem quod virtutes sunt electiones quaedam, vel non sine electione. vbi dicit alia translatio, voluntatis, vel non sine voluntate. & est vtrunque eorum verum, quia sunt voluntates inquantum sunt in voluntate per actum voluntatis: non sunt autem sine voluntate inquantum quaedam impressio eorum est in appetitu sensitiuo secundum quod obedit rationi. & per hoc actio earum procedit secundum regulam virtutis & rectae rationis: & ideo dicitur quod sit bona, & quod sit actio virtutis. Et non solum dicitur actio virtutis appetiti uae, irascibilis, & concupiscibilis, sed & sensus particularis, vt oculi vel auris: & non solum huiusmodi, sed etiam in strumenti inanimati: inquantum eius motus regitur ad quandam impressionem rationis. Ita quod non solum virtus per participationem quandam & impressionem dicitur esse in appetitu ira scibili & com cupiscibili, sed in sensu particulari, & in bruto omnino irrationabili, secundum quod per quandam impres sionem factam in illis relucet opus virtutis, quae vere est in hominibus, secundum quod dicit Aristoteles in secundo ethicorum. Omnis virtus cum vtique fuerit virtus, id bene habens perficit, & opus eius bonum reddit. puta oculi virtus, & oculum studiosum facit, & eius opus. Oculi enim virtute bene videmus. Similiter & equi virtus equum studiosum facit, & bonum ad currendum & ferendum ascensorem, & expectandum bellatores. vbi dicit Comment. Primum communis virtutis assignat rationm: deinde secundum hanc & rationem appropriatam hominis virtuti assignat. Vnde & concludit. Si vtique ita in omni bus, ita habet & hominis virtus &c. Sicut ergo virtus non dicitur esse in equo, aut in oculo nisi per quandam impressionem, sic nec in irascibili aut concupiscibili sensitiuo, licet per impressionem maiorem & fortiorem: quanto vires istae coniunctiores sunt rationi quam oculus aut equus: & etiam per maiorem impres sionem in oculo quam in equo: inquantum est vis naturalis ab anima in organo: equus autem non: sed habet vi res suas separatas domabiles & assuefactibiles ab homine.

AD cuius intellectum sciendum: quod oculus aut equus dicitur studiosus, non quia oculus habet visum acutum, & equus vires magnas: sed quia ad nutum rationis ex assuefactione prompte & absque difficultate oculus temperet aspectum, & equus motum, vt oculus alibidinoso se retrahat aspectum: & equus domestice & non irrefraenate sessorem ferat. In irascibili ergo & concupiscibili, sicut neque in oculo vel in equo non sunt habitus alicuius virtutis sicut neque vitii: sed quaedam virtutis refulgentia per quandam naturalem impressionem. ad quam recipiendam per assuefactionem omnia nata sunt obedire rationi & voluntati: nec egent ad hoc aliqua alia dispositione siue habitu. Modo quidem pro statu culpae rebelles sunt vires inferiores superioribus, vt propter hoc videatur aliquibus quod illis necessarii sint habitus vt de facili obediant. Propter quod etiam Aristoteles aliquo modo posuit morales habitus in eis, quia credidit statum esse na turalem naturae statum qui nunc est. Sed non est verum. Pro statu enim naturae institutae sub perfecta obedientia & promptitudine erant naturaliter vires inferiores sub superiori absque omni potentia ad bellam dum, ita quod nullus motus in eis fuisset nisi a ratione impratus. Nec praeuenire potuit regimen rationis subreptitiae, sicut modo, sine praecedente peccato, & negligentia rationis. Vnde & licet modo non obediant propter peccatum pro quo sunt in poenam motus eorum irrationabiles quibus possunt rebellare contra rationem: tamennatae sunt na turaliter obedire: ita quod si instet voluntatis imperium omnino resistere non possunt: & solum per quan dam impressionem & assuefactionem prompte & sine murmure obediunt.

PER dicta patet quod falsum est dicere quod voluntas non indiget ordinante seu inclinante eam in finem, quia seipsa inclinatur in bonum, & libere potest in opus, cum determinata fuerit a ratione. Quamuis enim inclinatur in bonum, vt natura, illa inclinatio non sufficit, quia adhuc manet indifferens & indeterminata ante electionem vt est deliberatiua. & ideo cum inclinatione ad bonum simpliciter, vt est natura, indiget inclinatione per habitum vt est deliberatiua ad determinatam rationem boni: qua voluntas vt libera attrahatur vt faciliter & expedite eligat, licet libere, ad quod habitus inclinat. Licet enim ratio ostendens obiectum voluntatem determi net vt possit eligere ostensum, eo quod nihil possit appeti nisi cognitum, non tamen sic determinat ipsam quin contra eius determinationem libere eligere potest, vt in quaestionibus de voluntate alias expo situm fuit. Non enim est sic per rationem determinata ad bonum ostensum eligendum, sicut est vis concupiscibilis quantum est ex se ad delectabile appetendum, aut auditus ad sonum percipiendum vt aliqui ponunt. Neque etiam ipsa voluntas vt libera est aliquo habitu determinatur, ne cum virtus sit inclinans ad vnum in modum naturae, aliquid libertati derogetur, quae sicut possibilitas rationalis omni no per aequalem distantiam debet se habere ad opposita: & per omnimodam libertatem moueri in bonum: et per actuum frequentiam in seipsa, vt est deliberatiua, generare habitus virtutum quibus inclinatur ad cito deliberandum: aut etiam praeueniendum ante omne rationis iudicium: & per hoc alliciatur ad expedite eligendum, vt sic, illa inclinatio a virtute in voluntate inquantum est deliberatiua in modum praecedentis inclinationis quae est in illa inquantum est natura. Est enim voluntas vt deliberatiua media inter seipsam, vt est natura, determinata omnino ad vnum: vt est libera, omnino indeterminata, & semper manet nisi semet ipsam determinet. Propter quod non bene dicunt virtutem esse in voluntate quia potest ad opposita: quasi sit in ea, secundum quod est libera determinando eius libertatem. Hoc enim est contra naturam suam, & actio virtutis est in modum naturae.

PALsum est etiam dicere quod vires sensitiuae concupiscibilis, & irascibilis, quia non sunt determinatae se cundum iudicium rationis: & propter passiones quae in eis sunt contrariae rationi: ideo indigent ha bitu. quoniam licet ex se sint indeterminatae: tamen quantum est ex natura earum, necesse est eas sequi determina tionem voluntatis. Et ideo sicut in voluntate non esset ponenda virtus si determinata esset naturaliter ad sequendum iudicium rationis: similiter neque in illis viribus per determinationem quam habent a voluntate. recipiunt tamen quandam impressionem virtutis, vt fiant virtutis participes: inquanum. scilicet natae sunt assuescere, vt rationi subdantur, quia hoc naturale est eis, & res quaelibet de facili ad suam naturam reuertitur: & sic sequendo frequenter rationis imperium per pricipationem habent in se virtutes quae sunt in voluntate per essentiam. Non sic autem vis vegetabilis, quia nullo modo nata est subdi rationis imperio. Quia autem passiones circa quas est exer citium moralium virtutum sunt in illis viribus, de hoc nihil ad ponendum principaliter virtutes in illis. Non enim ex motu secundum passiones habetur virtus: sed ex modo se habendi rationabiliter cir ca illas, & comprimendo eas, & moderando. Operari enim ex ratione est opus virtutis. Sed tale operans mouens non motum ex se indeterminatum ad actum, semet ipsum determinans, est volun tas: quia est instrumentum seipsum mouens, vt dicit Augustinus de libero arbitrio. & vt dicit ibidem, voluntas mouet se & alia. Mouens & motum est vis sensibilis: concupiscibilis, & irascibilis,. quia licet de se esset ad alterum contrariorum determinata: comparatione tamen eius ad voluntatem indeterminata est, & po test ad diuersa & contraria determinari per imperium voluntatis. Motum vero non mouens sunt mem bra exteriora: & ideo in membris est modica, aut nulla virtutis impressio, sicut & in bestiis: in vi sensitiua magna. & per essentiam suam est in voluntate, quia ab ipsa procedit omne regulare imperium secundum dictamen rationis. Primo modo rationabiliter seipsam libere: deinde alia quae sunt sub se, impe riose.

ET est magnum inconueniens dicere quod in mouendo per imperium alia a se, virtutem in ip sis generat, & non in se. quasi ad actionem virtutis nihil faciat nisi quod rationabiliter imperet, & vi res inferiores totum opus virtutum moralium agant, vt per hoc solum in se virtutem acquirant. im mo ipsa seipsam primo in volendo rationabiliter mouet priusquam alteri quodcunque rationabiliter im peret: & per hoc ex frequentia actuum prius generat virtutes in seipsa quam secundum eas aliquas impres siones faciat in vires inferiores. Aliter enim non faciliter imperaret bene, neque expedite. prius enim debet in se quodcumque esse bene ordinatum quam ordinet ea quae sunt extra se. Nec obest quod de se potest in substantiam operis, cum virtus non tam sit propter substantiam operum quam propter modum operandi secundum circunstantias. Non enim secundum philosophum, temperatus est qui a delectabilibus abstinet, sed qui taliter. Vt secundum hoc multum absur dum sit dicere quod voluntas non indiget habitu ad bonum operandum nisi quod est ei proportionatum cuiusmodi est bonum separatum, ad quod est charitas: & bonum ad alterum, ad quod est iustitia. Immo quantuncumque sit bonum proportionatum, propter indeterminationem ad ipsum, & ad modum operandi circa ipsum, indiget virtute qua ordinatur ad ipsum: & hoc non propter substam tiam actionis: sed propter agendi modum. Vnde & charitas quae est supmus habitus in voluntate, non requiritur propter substantiam actus qui est diligere deum super se, & super omnia: haec enim potest creatura naturaliter, & ex puris naturalibus, vt supra habitum est: sed requititur propter modum diligendi: & ex parte actus in se: & vt determinatur in obiectum. Facit enim charitas diligi deum super se & super omnia supernaturali modo: & vt bonum beatificans, ad quod non attingit natura ex puris naturalibus. Nullus enim est actus cuiuscumque virtutis, quin sit secundum suam substantiam essentialis potentiae, vt ex puris naturalibus possit in ipsum quantuncumque imperfecte. aliter enim esset ei omnino accidentalis: quod absurdum est ponere. Quid autem dicit philosophus, quod ratio dominatur irascibili & concupiscibili principatu politico non despotico: vt ideo necesse sit ponere potentias illas habere virtutes: reuera bene arguit illud quod habeant in se aliquam impressionem virtutis: non tamen quod principaliter, & per essentiam sit virtus in illis, & non in voluntate. Intelligendum igitur propter dictum philosophi: quod humanae naturae duplex est status, scilicet naturae institutae absque peccato, & naturae destitutae per peccatum. Secundum statum primum non plus contrariaretur appetitus sensibilis voluntati aut rationi, quam ipsa voluntas. Rationi dico secundum actum. licet enim appetitus sensibilis quantum esset ex se naturaliter moueretur ad delectabile secundum sensum, & detestaretur tristabile: & ita ad bonum vt nunc esset motus eius determinatus: voluntas autem per indifferent iam semper se haberet quantum est ex se ad bonum simpliciter, & vt nunc: & secundum hoc in habitu magis contrariaretur rectae ra tioni appetitus sensibilis quam voluntas: tamen quo ad actum naturaliter erat voluntatis appetitus sic ordinatus vt semper suo imperio praeueniret sensibile. & erat appetitus sensibilis sic ordinatus: quod quamquam ex se esset ad vnum determinatus: tamen omnino natus esset obedire imperio voluntatis, & moueri secundum ipsam: etiam contra id quod quantum est ex se naturaliter appeteret: ita quod in actu nullo modo contrariaretur appetitus sensibilis rationi plus quam voluntas. Quia etiam nec posset contrariari nisi prius rationi contrariante voluntate, etiam ipsa sensualitate sequente in hoc imperium voluntatis, & quod modo possit sensualitas contra riari & rationi & voluntati simul: hoc est ei accidentale & poenale, inflictum propter peccatum in natura destituta per peccatum. Vnde vt dicit Augustinus de verbis Apostoli sermo. xi. lpse qui hominem creauit, carnem animae subdidit, animam sibi. Si semper illa staret sub domino suo, semper & ista obediret domi nae suae. Noli ergo mirari si quae deseruit superiorem, poenas patitur per inferiorem. Caro enim concupiscit aduersus spiritum. Vbi aperte sumit carnem pto tota sensualitate: animam vero pro tota rationali sub stantia. Statum illum priorem humanae naturae non vidit philosophus: quia ex puris naturalibus videri non potuit: nec de humana natura secundum illum statum in dictis suis pluribus intelligi debet. Vnde ad istum statum aspiciendo: dico quod ratio dominatur irascibili & concupiscibili non politico principatu, in quo subiectum potest aliquo modo superiori contradicere: sed magis despotico: in quo nullo modo potest subiectum contradicere secundum actum superiori: sicut dominatur & corpori. Propter quod quantum est ex parte naturae hominis secundum istum statum ordo qui proprius est despotico principatui, id est domini ad seruum, debet attribui rationi & sensibili appetitui: & est ille quem describit philosophus in primo politicae: vbi quaerit vtrum virtus sit aliqua seruo, puta temperantia, fortitudo, & iustitia. Et respondet quod sic: sed differenter quam in domino, dicens. Si princeps non erit sobrius & iustus, quomodo principabitur bene: Si vero subiectus, quomodo subiicietur bene: Igitur necesse est vtrosque participare virtute, licet non eodem modo: sed quantum vnicuique ad suiipsius opus. Propter quod principem quidem perfectum oportet habere moralem virtutem: aliorum autem vnumquodque quantum immittit ipsis. Secundum statum vero naturae lapsae contrariatur appetitus appetitui, & appetitus rationi. & hoc in poenam peccati: in quo adhuc amplius virtute indiget appetitus sensibilis quam in statu naturae institutae. Sicut & magis indiget voluntas propter maiorem ad malum pronitatem, & contrarietatis ad rationem. ita quod non solum opor tet ponere virtutem in sensibili propter rebellionem ad rationem: immo ad prompte sequendum in suo sta tu rationem, vt dictum est. Propter quod oportet virtutem principatus ponere in voluntate: & propter suam indeterminationem naturalem, & propter suam poenalem ad vitium inclinationem etiam in regeneratis, & pro pter virium inferiorum regimen. Vnde philosophus ad hunc statum respiciens, quia alium non nouit: posuit hunc esse homini naturalem, & posuit rationalis ad irrationale principatum politicum: cum tamen quantum est ex perte naturae institutae proprie sit seruilis siue despoticus: et ideo principaliter siue naturaliter despoticus non politicus, quoniam vt dicit philosophus ibidem, Oportet autem attendere ex secundum naturam habentibus magis quod natura, & non in corruptis: propter quod & optime despoticum, & secundum corpus & secundum ani mam hominem considerandum: in quo hoc palam. Pestilentium enim & praue se habentium videbitur princi- pari multotiens corpus animae propter praue & praeter naturam se habere. Reuera sic modo est de rationali & sensibili: quod multotiens principatur rationi, aut omnino contrariatur quocumque modo in suo actum. Hoc non contingit nisi propter praue & praeter naturam institutam se habere: quid ipse non vidit: & ideo principatum politicum naturaliter inter eos posuit: credens correptionem esse ex ratione naturae: quid falsum est. Breuiter ergo in summa dicimus: quod virtutes morales per essentiam sunt in voluntate: sicut in eo quid est rationale per essentiam, quoquo modo: in irascibili & concupiscibili per quandam participationem secundum modum quo sunt participantes ratione, vt dictum est. Quia si virtus debeat dici & habitus, in irascibili & concupiscibili est omnino aliud genus virtutis quam est in voluntate: per correspon dentiam tamen se habens ad illud, quemadmodum aliud genus virtutis est virtus quae est in seruo, ab illa quae est in domino. secundum quod determinat philosophus in primo Politicae. & multo magis quam seruus: in quantum, sicut dicit, homo est communicans ratione scilicet per essentiam, quod non facit irascibile vel concupiscibile.

PER iam dicta patent obiecta vtriusque.