Quaestio 15

CIrca quartum arguitur: quod appetitus rationalis distinguatur penes irascibilem & concupi scibilem. Primo sic. dicitur de spiritu & anima quod anima per concupiscibilitatem appetit: per irascibilitatem contemnit: per rationalitatem inter vtrumque discernit. & sequitur Has potentias habet antequam corpori miscetur: naturales siquidem sunt ei. sed non se paratur nisi secundum quod est rationalis. ergo &c. Secundo sic. appetitus rationalis est circa bonum simpliciter: sicut appetitus sesibilis est circa bonum vt nunc. qui quidem appetitus sensibilis diui ditur in concupiscibile propter bonum vt nunc: secundum quod potest habere rationem delectabilis & ardui, sicut autem bonum vt nunc potest diuidi in bonum delectabile & arduum: sic & bonum simpliciter. quare si propter illud ap petitus sensibilis diuiditur in concupiscibilem & irascibilm: similiter & appetitus rationalis. In contrarium est philosophus: qui vult quod pertinent ad rationale per participationem: quid non est nisi vis irrationalis.

DI a cunt aliqui quod appetitus rationalis qui dicitur voluntas, ordinatur ad communem rationem boni: quia non respicit in esse bonum aliquam differentiam temporis in qua aestimatur esse bonum: etsi alias non aestimaretur esse bonum: quemadmodum huiusmodi differentiam temporis respicit in bono vt nunc appetitus sensitiuus: propter quod dicitur esse boni vt nunc. Talis autem non distinguitur per diuersas potentias secundum distinctionem spe cierum & modorum boni simpliciter: quemadmodum visus quia est coloris simpliciter, non diuersificatur per potentias diuersas in sentiendo album & nigrum: quae sunt diuersae species coloris. Et ideo secundum nullas differentias circa bonum simpliciter distingui potest appetitus rationalis, quare cum necessario sint diuersae differentiae boni circa quas sunt irascibile & concupiscibile, non possunt esse differentiae ap petitus rationalis. Sed videtur mihi quod ratio ista potius concludit quod non debent esse omnino aliquae aliae s potentiae animae circa bonum: quam appetitus rationalis: ex quo est circa bonum simpliciter: ita quod nullo mo do irascibile & concupiscibile debeant dici partes appetitus. Appetitus enim qui est boni simpliciter etiam est boni vt nunc. aliter enim ex deliberatione non prosequeretur ipsum. Et iterum sicut appetitus ra tionalis est circa bonum vniuersale simpliciter: ita quod circa omne bonum quid potest habere rationem boni vniuersalis intelligibilis: sic appetitus sensibilis siue irrationalis est circa bonum particulare simpliciter: ita quod circa omne bonum quod potest habere rationem boni particularis sensibilis. ergo si id quod est circa rationem aliquam simpliciter, non debet diuidi per partes: sicut ergo non diuiditur per partes in appetitu intellectiuo circa bonum vniuersale simpliciter: similiter neque in appetitu sensibili diuidetur circa bonum particulare simpliciter per partes: vt penes irascibile & concupiscibile. Immo qua ratione debet ille manere vnicus & indiuisus, eadem & iste. Propter illam ergo rationem non debet negari appetitus ra tionalis diuidi in irascibilem & concupiscibilem. Praeterea cum appetitus sensibilis diuiditur in concupiscibi lem & irascibilem: istud non est penes diuersitatem boni sensibilis obiecti, non est enim aliud bonum obiectum concupiscibilis & irascibilis: sed vnum & idem penitus, differens solum penes diuersas rationes & conditiones obiecti. bonum enim quod est obiectum concupiscibilis vt placitum & delectabile, id ipsum est obiectum irascibilis vt arduum & appretiabile. Propter quod sicut concupiscibilis in illud mouetur vt ipsum apprehendat: & in eo quiescat: sic irascibilis in idem mouetur: vt ipsum defendendo custodiat: ne quies concupiscibilis circa ipsum disturbetur. Quamuis ergo appetitus intellectiuus eo quod est circa con munem rationem boni: siue circa bonum vniuersale simpliciter, non distinguatur per diuersas potentias secundum distinctionem specierum & modorum boni simpliciter: quemadmodum visus quia est circa co lorem simpliciter, non distinguitur in diuersas potentias secundum diuersas species coloris: quia nec secundum hunc modum distinguitur appetitus sensibilis secundum diuersas potentias: secundum diuersas species & mo dos boni vt nunc, vt iam dictum est: bene tamen potest distingui appetitus intellectualis, circa conmunem rationem boni existente vtroque distinctorum, penes diuersas rationes & conditiones boni eiusdem om nino. Quia cum hoc quod accipitur semper sub vna & eadem ratione communis, vt commune est, potest habere rationes distinctas penes placitum siue delectabile: & penes arduum & appretiabile: & hoc indifferenter cir ca bonum vniuersale intelligibile: & circa bonum particulare sensibile. Propter quod non minus penes hu iusmodi differentias circa bonum vniuersale intelligibile potest diuidi appetitus intellectualis in concupi scibilem & irascibilem, quam appetitus sensitiuus circa bonum sensibile particulare: & hoc inquantum vterque ap petitus motiuus est. Sed inquantum appetitus sensitiuus est passiuus: non sic autem intellectiuus: multo plus differunt inter se concupiscibile & irascibile sensitiui: quam concupiscibile & irascibile intellectiui: vtiam declarabitur.

VT autem videamus an sic diuidi debeat appetitus rationalis: videndum est rationem l & modum distinguendi potentias animae. Est igitur sciendum secundum iam dicta: quod cum potentiae distinguantur per obiecta, hoc non intelligitur secundum diuersitatem in essentia obiectorum: sic enim non esset intellectus vna potentia respectu omnium intelligibilium. Sed hoc solum est generale in virtutibus passiuis: quod secun dum diuersitatem obiectorum a quibus diuersimode patiuntur, & hoc inquantum diuersimode ab eis patiuntur, sunt di uersae potentiae: ita quod quantuncumque sunt diuersa obiecta, dum tamen vniformiter & essentialiter eandem rationem palsio nis inferunt, eis respondet vna virtus passiua: vt vnus intellectus omni intelligibili: & vnus visus omni visibili. Color autem & sonus quia diuersimode immutant & inferunt sensui passiones, propter hoc oportet esse diuersos sensus respectu illorum. Et secundum hoc philosophus in secundo de Anima probat numerum sen suum secundu m numerum sensibilium. Sed intellectus non numeratur per potentias aut vires secundum aliquam diuersitatem intelligibilium, quoniam idem est modus mouendi intellectum a quocunque intelligibili. Dico essentialiter quantum est ex parte intellectus: licet secundum aliquam diuersitatem accidentalem ex parte obiectorum: quemadmodum differunt intellectualis intelligentia & memoria. Memoria enim dicitur non tam ex conseruatione habituum cognitiuorum: quam ex ratione simplicis actus intelligendi: a quo formatur actus intelligendi declaratiuus verbi mentalis vt alibi declarauimus. Et est eiusdem potentiae omnino moueri ad actum intelligendi vtroque modo: differens in nobis sola ratione sicut & sola ratione differt obiectum: & eiusdem virtutis penitus est habitus in se conseruare quibus faciliter educitur in actus: licet in sensu, alterius virtutis est species sensibiles conseruare vt memo riae sensibilis: & alterius eis moueri vt imaginatiuae: quoniam virtutes illae sunt organicae: & necessario alia dispositione organi virtus retinet species & immutatur ab ipsis. Propter quid alia est vis memoratiua & imaginatiua: non sic memoria & intelligentia,. quia & retentio & immutatio fiunt absque or gano: & virtus separata nata est reflecti per suum actum & super se & super id quid est in se: non sic virtus organica. Item in intelligentia etiam accidentaliter differunt scientificum & ratiocinatiuum in hoc scilicet quod dicitur scientificum inquantum principium intelligentiae mouet ex se absolute: ra tiocinatiuum inquantum principiatum intelligentiae mouet ex eo quod principium mouet prius. Et non differunt nisi sicut moueri absolute, & moueri vno motu sub comparatione ad moueri alio motu. Similiter generale est in omnibus virtutibus actiuis quod sudum diuersitatem modorum agendi circa obiecta diuersifi cantur: ita quod quantuncumque sint obiecta diuersa: & idem est modus agendi circa ea: eadem est virtus siue potentia: secundum quod propterea appetitus sensitiuus distinguitur ab tintellectiuo: non quia ille circa bonum particulare: iste vero circa bonum vel: sed quia ad particulare bonum quod est sensibile bonum mouetur appetitus sensibilis: inquantum est sensibile bonum, non inquantum est bonum simpliciter. & hoc non nisi vt motus a tali bono. Ad vniuersale autem bonum mouetur appetitus rationalis inquantum est bonum simpliciter. & hoc absque eo quod moueatur ab ipso. Vnde appetibile sensibile est mouens non motum. Appetitus autem sensitiuus est mouens motum: vt dicitur tertio de anima. Appetitus vero ratio nalis est mouens non motum omnino. Propter quod necessario sunt diuersae potentiae appetitus sen sitiuus & rationalis. Vlterius sicut sunt diuersae potentiae: quia secundum diuersos modos generales: diuersimode mouentur circa sua obiecta. Nunc autem ita est quod potentia actiua & motiua suiipsius circa bonum primo & per se est motiua, & prima intentione sui ipsius in bonum & commodum vt in eo delectetur. Et quia contrariorum eadem est potentia: secundario & secunda intentione est motiua suiipsius in malum & incommodum ne ab eo contristetur. Sed quia nihil natum est prosequi conueniens propter delectationem: & fugere disconueniens propter contristationem: quid non habet aliquid quod na tum est ipsum custodire vt pacifice in bono habito delectetur defendendo ipsum contra nitentia auferre delectabile, & inferre tristabile, aut volentia in delectatione circa bonum ipsum disturbare: & similiter quod natum est ipsum in expectando fouere & amouere impedientia ne bonum non habitum circa quod delectandum est consequatur, quemadmodum natura in aliquibus non posuit membra quibus in suo conuenienti habent delectari & disconuenientia fugere: sed etiam membra sicut arma quibus impedientibus in bono delectari habent rebellare. Primum fit in vi appetitiua per vim con cupiscibilim: secundum per vim irascibilem. Quare cum tam in appetitu rationali quam sensitiuo necesse est ponere vim aliquam delectantem in bono & conuenienti: & mouentem se in illud & fugientem contrarium: sine hoc enim nullus est appetitus: & haec est vis concupiscibilis: necessarium est ergo vtrobique virtutem concupiscibilem ponere: aut ille qui positus est esse appetitus non est omnino appetitus: ita quod impossibile sit ponere virtutem aliquam appetitiuam boni: quantuncumque in conmuni siue quantuncumque in particulari: dum tamen sit appetitiua boni quid est aliud a se propter se & suum commodum: quin sit desideratiua & concupiscitiua illius. Propter quod cum omne aliud a deo appetens appetitu cognitiuo, vt etiam angelus appetitu suo intellectuali, appetat bonum aliud a se: idcirco in omnibus aliis a deo, etiam in angelis: necesse est ponere vim concupiscibilem: aut non esset in eis voluntas omni no. In solo autem deo est voluntas simpliciter in volendo seipsum: & nihil aliud nisi volendo se: sicut & nihil aliud a se scit nisi in sciendo se. Nullo autem modo vis concupiscibilis: quia nihil aliud a se concupiscit: neque agit per concupiscentiam aliquid extra se. dicente Auicena. viii. Metaph. Voluntas eius est quae est expers imperfectionis & immunis a desiderio. & infra. Volitum primi non est secundum volitum nostrum: ita vt in eo quod est ex eo sit ei intentio. Si autem in omni appetitu necesse est pone re vim concupiscibilem: ergo secundum iam dicta & vim irascibilem defensiuam eius. Quae in hoc ex parte obiecti differunt: quod concupiscibilis dicitur esse circa bonum vt est delectabile: quia semper appetit in ipso bono delectari. lrascibilis vero dicitur esse circa bonum arduum: quia appetit in ipso superare omnia contraria. Est enim irascibilis vindex concupiscibilis. Vnde secundum Auicen. in fine. viii. Metaph. Perfe ctio & finis irae vindicta est. vt secundum hoc concupiscibilis sit ipsa principalis potentia: & irascibilis sit quaedam vis in ipsa & ex ipsa orta. quia enim concupiscibilis amore appetit inhaerere delectabili quid po test amittere: ideo necessario ei est timor amittendi vel conturbationis circa ipsum annexus. Secundum enim Augustinum. lxxxiii, quod quid. xxxiii. prorsus nullo modo metuit quisquis nihil aliud amat: propter quid necessario sibi habet vim coniunctam cuius est timorem repellere: quasi famulantem sibi in hoc. Vnde sicut in parte sensitiua passiones irascibilis oriuntur a passionibus concupiscibilis & terminantur in eis: irascuntur enim animalia cum disturbantur a delectatione in concupiscibili: & cessat eorum ira cum qui escunt in ea: propter quid dicit philosophus in libro de animalibus: quod propter tria in quibus solent delectari pugnant animalia. scilicet propter escam, propter conitum, & propter nidum: Sic & omnes actiones irascibilis oriuntur ex actionibus concupiscibilis: & in ipsas terminantur tam ex parte intellectiuae quam ex parte sensitiuae. Et sic sicut in sensitiua necesse est ponere appetitum alium quam intellectiuum: & intellectiuum alium quam sensitiuum: ita quod in ho mine oporteat ponere vtrumque appetitum: & hoc quia diuersimode mouet appetitus intellectiuus ad vniuersale bonum: & sensitiuus ad bonum particulare: in es scilicet quod appetitus sensitiuus non mouet nisi motus a sensato: quod non solum ingerit organo sentiendi passionem corporalem sensibilem vt sentiatur: sed etiam organo appetendi vt appetatur: vel prosequutiue vel fuga. & hoc diuersimode & in diuersis organis secundum motuum diuersitatem. Appetitus vero intellectiuus quia non est organicus mouet se non prius motus ab animo: vt habitum est supra. Et hoc quia ad bonum vniuersale secundum quod bonum mouetur quod est separatum: & ipse similiter est separatus: non virtus organica: et ideo persectum liberum arbitrium habens. Quid autem mouet motum: de necessitate mouet postquam fuerit motum. Ex quo patet qualiter ma gis differunt concupiscibile & irascibile in sensitiuo quam in intellectiuo. hoc enim contingit: quia sensitiua virtus mouet mota. Ita quod licet quantum est ex modo agendi & mouendi non plus differunt concupisci bile & irascibile in sensitiuo quam in intellectiuo: quia tamen sunt organicae: & diuersimode patiuntur & mouentur ab obiecto prius quam moueant: ex hoc specialem differentiam habent in sensitiuo quam non habent in intellectiuo: vt in sensitiuo proprie dicantur potentiae ratione diuersorum: in intellectiuo vero concupiscibilis est potentia principalis: irascibilis autem vt dictum est quaedam vis eius: Ita quod voluntas non est tertia potentia ab istis duabus sed continens in se istas & contenta in eis. sicut nec tertia potentia appetitiua est communis in sensitiuo concupiscibili & irascibili: quae etiam respectu suorum actuum se habent sicut potentia principalis & vis in ipsa, qualiter etiam propter eandem rationem vt dictum est qua necesse est ponere concupiscibile & irascibile in appetitu sensitiuo & in intellectiuo non obstante quod respicit bonum conmune: sic bonum sub communi ratione boni. Non minus enim ipsa appeti tiua vis conturbari aut impediri potest circa suum bonum, quam sensitiua circa suum. Vnde sicut appetitus sensibilis vere dicitur irascibilis in appetendo impugnare malum ex impetu passionis: sic appetitus in tellectiuus vere dicitur irascibilis in appetendo impugnare malum ex iudicio rationis: vel ex determi natione liberae electionis. Et sicut similiter appetitus sensibilis, proprie dicitur concupiscibilis in concu piscendo delectari in bono ex impetu passionis: sic appetitus intellectiuus, proprie dicitur concupiscibilis in appetendo adhaerere bono ex iudicio rationis, vel ex determinatione liberae electionis. vt in intelle ctiuo concupiscibili ponamus charitatem & amorem: in irascibili spem. Et per hoc voluntas concupiscit talia bona: ad quae non possit moueri per appetitum sensitiuum: nec consequi ipsum: vt sapientiam, virtutes, & caeta huiusmodi Et similiter irascitur contra talia mala, contra quae non posset sufficienter moueri per irascibilem sensitiuam vt con tra vitia: ita etiam quod etsi odium vitiorum pertineret ad concupiscibilem rationalem: propter tamen eorum impugnatio nem necessaria est ei vis irascibilis exequens impugnationis actum. Quia autem isti duo appetitus sunt in in tellectiua parte, etiam experientia docet. Nam saepe concupiscibili & voluntate rationali volente quiescere in dele ctatione contemplationis circa bona gratiae et gloriae: insurgit per odium ad impugnandum actionem aliorum vitiosam: et disturbat quietem concupiscibilis contra eius inclinationem, quid non posset esse si ad vnanm simplicem rationem mouendi aut appetendi pertinerent. Vnde et sicut in sensitiua, sic et in intellectiua con cupiscentia intensa mitigat irascibilem, & a suo proposito reuocat saepius: et econuerso: licet in appetitufre quenter concordet: quia irascibilis non est vt dictum est nisi propugnatrix & defensatrix concupiscililis. Quia autem differunt vt sunt in intellectiua parte & sensitiua, ex hoc patet: quia secundum quod dicit philosophus in iii. de anima: multotiens intellectus non iubet timere: ita quod nec irascibilis & intelligibilis mouet: sed passione quadam timoris cor mouetur: & sensitiua irascibilis nititur se ad fugam mouere. Et econtra praecipiente intellectu & ducente fugere aliquid, aut prosequi, non mouetur: sed secundum concupiscentiam sensitiuam agit: vt patetu in continente: quia non est scientiae agere secundum scientiam: sed appetitus intellectiui. Vnde neque appetitus sen sitiuus dominus est huiusmodi motus nisi velit consentire appetitus intellectualis. Potest tamen contraire & tenere appetitum sensitiuum. Abstinentes enim & concupiscentes concupiscentia sensitiua non operantur ea quorum habent appetitum: sed per appetitum intellectualem sequuntur intellectum. Intellectus enim non mouet sine appetitu Voluntas enim appetitus est. Et accidit contrarietas in istis appetitibus propter aliam rationem boni appe tibilis mouentis: quia vt dicit ibidem, intellectus propter futurum retrahere iubet. Concupiscentia autem pro pter ipsum iam propter quod vincit aliquando deliberationem. Intellectualis tamen appetitus superior est & prin cipalior: & semper vincit appetitum inferiorem cum vult.

AD primum dicendum concedendo quod non solum in intel lectiua parte sunt concupiscibile & irascibile: quia naturaliter sunt in substantia animae rationalis: & hoc naturaliter antequam corpori miscetur: Sic enim insunt ei & vires sensitiuae: vt habetur in eodem libro: sed quia aliter insunt sensitiuae & manent in ea separata: aliter intellectiuae, quia illae in anima separata manent solum sicut in radice: sed intellectiuae manent etiam in suo effectum: quod intellexit illa auctoritas.

Secundum simpliciter concedendum est.

AD tertium in oppositum de philosopho: quod irascibile & concupiscibile pertinent ad ra tionale per participationem: potest dici secundum quod alibi declarauimus: quod etiam appetitus intellectualis secundum ipsum dicitur rationale per principationem. Vel potest dici quod aliam sententiam de libertate arbitrii in voluntate debent tenere catholici: quam tenuit philosophus. lpse enim posuit quod voluntas non esset liberi arbitrii nisi ante ra tionis determinationem & iudicium siue sententiam aut dictamen. & hoc respectu intellectus seu rationis quia. scilicet potest intellectum mouere ad discernendum quid agendum & quid non agendum. Et ideo ipsa potest discernere & non discernere: quare etiam voluntas agere quae non agit: & non agere quae agit. Sed post iudicium ratio nis posuit voluntatem de necessitate sequi iudicium rationis: non coactionis: sed immutabilitatis cuiusdam quasi potes dus quoddam: quemadmodum etiam & appetitus sensitiuus necessario sequitur motum a sensato. Et ideo dixit in. iii. de anima. Cum secundum rationem mouetur, & secundum voluntatem mouetur. Appetitus autem sensibilis mouet praeter ra tionem. Quoniam autem appetitus sunt contrarii adinuicem: sensibili scilicet & intellectualis: hoc accidit cum ratio & concupiscentiae sensitiuae contrariae sunt: quasi appetitus voluntatis nullo modo possit esse contrarius rationi. Vnde subdit. Vtrum enim agat hoc aut hoc iam rationis opus est: & necesse est vne scilicet intellectu mensurari quid potius sic agendum est. Maius enim & melius siue potius agendum secundum iudicium rationis sequitur vo luntas. Propter quod nullam differentiam in motus executione ad prosequendum vel fugiendum per concupisci bilem, vel ad impugnandum aut defendendum per irascibilem potest philosophus ponere ex parte voluntatis. quoniam ha rum virium differentia solummodo consistit in operis diuersa & diuersimode executione. Nos autem qui po nimus quod voluntas manet libera etiam post intellectus vel rationis determinationem, ad opu scilicet exequendum vel non exequendum, & ad assequendum diuersimode in fugiendo, & persequendo vel defendendo, vel impugnando: bene possumus distinguere appetitum intellectualem in concupiscibile intellectuale, & irascibile intellectuale: & debemus secundum dictam determiationem. Et quod sic debeat distingui manifestat operatio diuersa. Quia cum voluntas libere & libertate eadem vtrumque opus exequitur & refrenat: appetitus autem sensitiuus necessario: non tamen eadem necessitate exequitur opus suum concupiscibilis & irascibilis: quia alia & alia necessitate quan tum est ex se irascibilis & concupiscibilis necessitantur: eo quod alia & alia passio in alio & alio organo. Ex passione enim quae iralest, mouetur irascibilis. Est enim secundum Damasc. ira feruor sanguinis circa cor ex vaporatione fellis propter sensum disconuenientis. Ex passione vero delectationis mouetur concupiscibilis. Est enim delectatio temparamentum sanguinis circa cor ex vaporatione splenis propter sensum conuenientis. In splene enim est sanguis dulcissimus: quia fel dependens ab eo & connexus ei suggit ex eo omnem amaritudinem. Vnde quia aliud & aliud est principium motus in appetitu sensibili irascibili & concupiscibili: idem autem in appetitu rationalis irascibilis & concupiscibilis: in hoc magis differunt irascibilis & concupiscibilis secundum quod sunt partes. appetitus sensibilis: quam secundum quod sunt partes rationalis appeti tus. Propter quod secundum conmunem vsum etiam sanctorum magis distinguuntur irascibilis & concupiscibilis vt sunt partes sensitiuae partis: quam vt sunt partes rationalis.