Quaestio 10

CIrca tertium arguitur: quod actio volitionis moralis speciem moris fortiatur ab obiecto: quia a cuius entitate habet actus entitatem: & ab eius bonitate naturae, bonitatem naturae: & ab eius bonitate moris, bonitatem moris. sed aliquod est obiectum habens entitatem & bonitatem naturae d bonitatem moris: vt pascere esurientem: ergo cum entitate actio habet speciem entitatis: quia potentiae distinguuntur per actus, & actus per obiecta. ii. de Aima, quare & a tali obiecto actus habet speciem omnis bonitatis quam habet. ergo &c. Contra, ab illo habet actus volitionis speciem moris a quo habet quod sit laudabilis: quia bonum moris & virtutis secundum philosophum. i. Ethi. de numero laudabilium est, hoc autem habet a libera electione voluntatis: ergo &c. Quia quaestio ista de specie volitionis moralis non est nisi de bonitate actionis: a que scilicet eam for tiatur: ens autem & bonum sub sua ratione generalissima accepta conuertuntur: ideo dico: quod sicut ens inquantum ens speciem habet ab eo quod contrahit ipsum inquantum ens est: sic bonum inquantum bonum speciem habet ab eo quid contrahit ipsum inquantum bonum est. Nunc autem ita est: quod ens prima diuisione distinguitur in ens indetermi natum, & in ens determinatum. Dicitur autem ens indeterminatum ens in sua simplicitate acceptum siue conside ratum absque omni determinatione contrahente ipsum, quod ideo dmi ens simpliciter. Ens vero determinatum de ens per aliquam determinationem contractum, sicut cum contrahitur determinationibus istis quae sunt in se & in alio. Ens enim indeterminatum prima diuisione distinguitur in substantiam quae primum praedicamentum est: & in quam ens con trahitur determinatione illa quae est in se, & in accidens quod continet alia nouem praedicamenta: in quod ens contrahitur determinatione illa quae est in alio. Consimili igitur modo dico quod bonum prima diuisione sua distinguitur in bo num indeterminatum & in bonum determinatum. Et dicitur bonum indeterminatum ipsum bonum in sua simplicitate acceptum siue consideratum absque omni determinatione contrahente ipsum, quod ideo dicitur bonum sim pliciter. Bonum vero determinatum dicitur bonum quod per aliquam determinationem contractum. & sicut ens simpliciter siue indeterminatum habet speciem siue formam entis a ratione suae simplicitatis & indetermina tionis: siue a ratione quae est sua simplicitas & indeterminatio: sic & bonum simpliciter siue indeterminatum ha bet speciem a ratione quae est sua simplicitas & indetermiatio. Et sicut ens contractum habet speciem siue formam entis a determinatione contrahente ipsum: sic & bonum contractum habet speciem & formam a determinatione com trahente ipsum. Ens etiam simpliciter siue indeterminatum: hoc est absque aliquam determinatione acceptum, poest conside rari dupliciter: Aut videlicet in quadam singularitate, aut in quadam vniversaltate. Et primo modo dicitur ens sim pliciter solus deus. Secundo autem modo dicitur ens simpliciter ens quod consequitur decem praedicamenta. Consimili modo, dico quod bo num simpliciter siue indeterminatum dicitur dupliciter: secundum quod expositum est in quaestione praecedente quae fuit de per se & primo obiecto voluntatis. De bono autem simpliciter primo modo dicto cuiusmodi est solus deus, quod nullo modo natum est contrahi, nihil ad praesentem quaestionem: sed solum de bono simpliciter secundo modo dicto: quid est conuertibile cum ente quod sequitur decem praedicamenta & natum est contrahi diuersis determinationibus sicut & illud ens. Bonum autem simpliciter isto secundo modo duplici determinatione, & duplici modo habet determinari. Vno quidem quae non apponit aliquam rationem, propriam bonitatis seu entitatis, seu realitatis solummo: vt cum dicitur bonum hoc vel illud: puta lapis vel lignum vel homo: & sic de caeteris rebus quae simul entia sunt & bona: a cuius determinationis subtractione per abnegationem, tollendo hoc & illud, & retinendo ipsum bonum, intelligitur ipsum bonum simpliciter: quid deus est: vt habitum est in dicta quaestione. Ab eiusdem vero determinationis subtractione per priuationem, tollendo hoc & illud, sicut prius, intelligitur bonum simpliciter alio modo: de quo hic est sermo: sed inquantum est determinatum determinatione tali. hoc enim modo bonum simpliciter dicitur actio quaecumque inquantum est res & natura aliqua: vt velle, intelligere, pascere, comedere: & sic de caeteris. Alia vero determinatione habet hoc bonum simpliciter determinari quae apponit aliquam, propriam rationem bo nitatis supra determinationem iam dictam: vt cum dicitur pascere hominem. & hoc bonum generali nomine potest dici bonum ex circunstantia. Et determinatur bonum sic simpliciter dictum prima determinatione sub ratione incomplexi: quia vnum incomplexum constituunt determinatio & determinabile: sicut genus & differentia constituunt vnum in specie. Secunda vero determinatione determinatur sub ratione complexi: quia duos intellectus incomplexos & vnum complexum constituunt ipsa determinatio & determinabile. Pascere, nm bonum est simpliciter, pascere autem ho minem est bonum ex circunstantia. Bonum autem ex circunstantia generaliter dictum, distingui habet secundum diuersas circunstantias apponentes diuersos modos bonitatis quasi forma & specie per se distinguentes bonum ex circunstantia generaliter dictum. Et sunt tres modi talium circunstantiarum. Quaedam. naccipiuntur ex parte obiecti ipsius actus: quaedam ex parte finis: quaedam vero ex parte efficientis siue agentis ipsum. Bonum autem ex circunstam tia ex parte obiecti est sicut pascere hominem proximum. Est enim, proximus obiectum actus pascendi: vt ille qui pascitur & sic vt obiectum circunstans actum. Et sub tali modo circunstantiae continentur omnes circunstantiae pertinentes ad ob iectum siue subiectum in quod recipitur actus seu exercetur: quarum vna bene est materialis respectu alterius: & se habent per ordinem circa subiectum. Proximus. nm qui pascitur potest esse diues vel pauper. Si diues, hoc non est circunstantia boni: propter quam pascendus est. Si pauper, aut validus potens lucrari vnde pascatur, nec est adhuc cir cunstantia talis boni. Si pauper infirmus, hoc est circunstantia boni propter quam pascendus est: & maxime cum circunstantia de quande. scilicet quando esurit, nec habet alium qui possit eum pascere: & similiter circunstantia de vbi: vt quando recum bit in lecto nec potest circumeundo ostiatim mendicare: & sic de caeteris quae poterunt apponi. Atali autem circunstantia ex parte obiecti siue subiecti actus habet speciem qua dicitur bonus ex genere. vbi genus accipitur non a genere praedicabili: sed a genere subiecti: quia bonum ex circunstantia tali est materiale ad bonum secundum alios duos modos circunstantiae. Circunstantia enim ex fine non est nata apponere rationem bonitatis actui: quin primo sit circunstantionatus circunstantia quae est bonus ex genere. Validus. nm mendicus, valens labore suo pa stum lucrari, & nolens propter otium quod amat, propter deum pasci non potest: licet multi hoc facere se fingant: vt cum pascunt histriones. Propter circunstantiam autem ex parte finis additam bono ex genere: citur bonum virtutis vt iam patebit: propter quid bonum ex genere solummo est materia virtutis carens forma eius inquantum huiusmodi. Materia autem inquantum materia per indifferentiam se habet ad duo contraria: propter quid dico quod bonum ex genere per indifferentiam se habet ad vitium & virtutem: & est de bonis infimis quibus contingit bene & male vti secundum Augustinus de libero arbitrio. Vnde non distinguit inter virtutes & vitia talis circunstantia: sed solummo inter contrarietates virtutum & vitiorum: quorum ipsa vna & eadem est obiectum: puta bellum iustum, obiectum est fortitudinis & timiditatis: foemina pulchra & casta, temperantiae & intemperantiae: pau per infirmus liberalitatis & auaritiae: & penes diuersitatem talium obiectorum differunt dictae contrarie tates & distinguuntur: non autem extrema earum. Bonum autem ex circunstantia finis est sicut pascere pauperem infirmum propter deum. Atali autem circunstantia, actus habet speciem qua proprie dicitur bonus ex circunstantia, quando distinguitur bonum per tria membre. scilicet in bonum simpliciter: quale est quilibet actus ex eo quod est res & natura aliqua: & in bonum ex genere: quale est actus cum circunstantia obiecti cum qua potest materia virtutis existere: licet cum hoc possit esse materia vitii: & in bonum ex circunstantia, quale est actus cum circunstantia finis boni. & penes illa distinguuntur virtutes & vitia. Et dat actui ista circunstantia finis quod sit bonus bonitate virtutis simpliciter: non autem illa circunstantia qua dicitur actus bonus ex genere: licet hoc sentiebat lulianus haereti cus, ponens quod ad cognoscendum veras virtutes tantummodo intuendum est quod agitur: vtrum scilicet sit bonum ex genere: quod si sic, opus verae virtutis est: quocumque fine agatur: secundum quod Augustinus dicit recitando super hoc dicta eius. li. iiii. contra lulianum. cap. xii. sic inquiens. Cum agitur fortiter, prudenter, temperanter, & iuste: omnibus quatuor virtutibus agitur: quae secundum tuam disputationem verae virtutes sunt. Sed ad cognoscendum vtrum verae sint: hoc tantummodo intuendum est quod agitur. Vnde ne tibi videar calumniari: ipsa tua verba iam ponam. Cuncta rum inquis origo virtutum in rationali anima sita & affectus omnes per quos aut fructuose aut steriliter boni sumus: in subiecto sunt mentis nostrae, prudentia, temperantia, fortitudo, et iustitia. Horum igitur affectuum vis cum insit omnibus naturaliter, inquis, non tamen ad vnum finem in omnibus properat: sed pro iudicio voluntatis eius nutu seruiant, aut ad aeterna, aut ad temporalia dirigitur: quid cum sit non in eo quod sunt, non in eo quod agunt: sed in eo solo variant quod merentur. Nec nominis sui igitur, inquis, possunt nec generis sui sustinere dispendium: sed solius quod appetiuerunt praemii, aut amplitudine ditantur, aut exilitate frustrantur. Haec vbi didiceris nescio. Hanc autem sententiam tanquam erroneam Aug. reprobat: subdens conti nue. lam tandem cernis (vt arbitror) consequens esse: vt vera virtus sit auarorum prudentia qua excogitant genera lucellorum: & auarorum iustitia: qua grauium damnorum metu sua nonnumquam contemnunt potius quam vsurpant alienum: & auarorum temperantia, quae luxuriae (quoniam sumptuosa est) cohibent appetitum: soloque necessario victu, tegumentoque contenti sunt: & auarorum fortitudo, qua (ut ait Horatius, per mare pau periem fugiunt per fata per ignes. Ergo virtutes istae tali fine turpes atque deformes: & ideo nullo modo germanae veraeque virtutes, tibi tamen ita verae videntur, & pulchrae: vt nec nominis sui nec generis possint sustinere dispendium: sed solius quod appetierunt praemii exilitate frustrentur: Quis hoc sapiat nisi desipiat: Sed vide licet homo eruditus eorum vitiorum verisimilitudine falleris: quae si intima videntur esse & propinqua vir tutibus: tam absunt ab eis, quam longe absunt a virtutibus vitia. Veram autem sententiam super veris virtutibus a quo sunt formaliter, determinat Augustinus subdens. ca. xiii. Noueris itaque non officiis sed finibus a vitiis dis cernendas esse virtutes. Officium autem est, quod faciendum est: finis vero, propter quod faciendum est. Cum itaque homo facit aliquid vbi peccare non videtur: si non propter hoc facit, propter quid facere debet, peccare convin citur. Quae tum non attendens, fines ab officiis separasti: & virtutes veras, officia sine finibus appellandas esse dixisti. Et subdit aliquantulum infra. Quales virtutes Epicurus induxit voluntatis ancillas. Absit autem vt virtutes verae cuiquam seruiant: nisi illi vel propter illum: cui dicimus. Deus virtutum conuerte nos. Quae autem nulli rei seruire volunt, nec ipsae verae sunt: verae quippe virtutes deo seruiunt. Quicquid autem boni sit ab homine, & non propter hoc sit, propter quid fieri debere vera sapientia praecipit: etsi officio vi deatur bonum:, ipso non recto fine peccatum est. Possunt ergo aliqua bona fieri non tamen facientibus a quibus fiunt. Bonum: est enim vt subueniatur homini periclitanti praesertim innocenti. Sed ille qui hoc facit si amando gloriam hominum magis quam dei facit: non bene bonum facit: quia non bone facit quod non bona voluntate facit. Absit enim vt sit vel dicatur voluntas bona quae in aliis vel in seipsa non in domino gloriatur. Ac per hoc nec eius fructus iste dicendus est. arbor. nm mala, fructus bonos non facit. Sed potius bonum opus est illius qui etiam per malos bene facit. Hic idem Augustinus dicit in libro de opere Monachorum. ca. xxvi. Ille qui propter ista temporalia. scilicet euangelium praedicat, non deo, sed mammonae seruire convincitur: etsi deus illo ad aliorum pro uectum, quomodo ipse noscit, vtatur. Eam quippe intentionem quare quid fiat, Christus oculum vocat. Si oculus tuus fuerit simplex, totum corpus tuum lucidum erit: si vero oculus tuus nequam fuerit, totum corpus tuum tenebrosum erit. i. talia erunt facta tua, qualis fuerit intentio tua cur ea facis. Nota quod dicit: quod subue niens innocenti periclitanti bonum facit, non bene: & hoc non nisi quia non est vere bonum virtutis: nisi ex finis circunstantia: sed ex genere & ex officio quid sit solummodo, quod nec ipse proprie facit: sed deus per ipsum: & quod tunc solummodo bonum ex genere bene fit, quando ex circunstantia finis fit: quid solummodo est bona volum tate fieri. Sed nec ex hoc habet actus quod sit bonus specie & bonitate moris: quoniam si non esset datum voluntati quod posset aliud velle quam bonum & bene: vt secundum Anselua de casu diaboli. ca. xiiii. non possit velle nisi quod iuste eam velle convenit: & necesse sit ipsum hoc velle: ex hoc (vt vult ibi) nec iustam nec iniustam haberet quis voluntatem: id est actum voluntatis. Dico iustitia morali siue virtute vt moralis est, quod ex pressius determinat in fine capitis praecedentis sic inquiens. Voluntatem ipsam siue cum vult summa conmoda siue cum vult infima: constat esse opus & donum dei: sicut est vita & sensualitas: & non esse in ea siue iustitiam siue iniustitiam: & loquitur de voluntate quae est vsus siue operatio, & de operatio ne quae sola data est ei vt velit es. scilicet conmoda summa vel infima, sicut patet inspicienti seriem literae eius. Non restat ergo ex quo actio sit bona bonitate moris nisi circunstantia ex parte agentis, quae duplex est. Vna procedens ex principio eidem naturaliter indito. Alia vero ex principio ei diuinae gratiae beneficio in fuso. Quorum primum est arbitrii libertas. secundum est syncera fides. Quorum primum circa actum apponit cir cunstantiam: qua actio sit bona bonitate moris: quae etiam ei dat speciem moris. Secundum vero apponit circunstam tiam qua actio sit bona bonitate meritorii. De primo Anselmus vbi supra: determinans quomodo voluntas potest esse iusta volendo sibi conueniens, videlicet quod iustum est & bonum iuste & bene, dicit sic. Necesse est ergo sic in voluntate conuenire vt velit & iuste velit. & quomodo hoc subdit: dicens. Quatenus sic temperet voluntatem ne resecet excessum, & excedendi non amputet potestatem vt scilicet per hoc quod volet, liberum arbitrium modum possit excedere: per hoc autem quod iuste volet non volet excedere. vnde in conmendationem viri iusti dicitur. Qui potuit transgredi & non est transgressus. Et sic dico: quod actio volitionis moralis speciem moris & bonitatis moralis fortitur: non ab obiecto nec a fine: sed potius ab agente illam: inquantum scilicet liberum arbitrium illam velit agere & bene agere:: & possit eam non agere aut non bene agere. Vt secundum hoc, ad hoc quod sit actio bona bonitate mo- ris, requiritur liberum arbitrium ad duo: quorum vnum est ad eliciendum actum ipsum bonum ex genere: & aliud est ad eliciendum ipsum boni finis intentione. Sed secundum est magis formale in actione bona morali: primum autem magis materiale. Sed tamen aduertendum est: quod bonitas actionis moralis sicut & virtutes morales, vt politicae sunt, ponuntur bene fuisse in philosophis & reipubli cae rectoribus apud infideles: quorum actiones morales eliciebantur a libero arbitrio intentione boni, quid erat honeste viuere in exercitio virtutum moralium secundum regulam prudentiae, & sic propter deum: deum attingendo per quandam assimilationem ad illum: in qua posuerunt finem hominis & beati tudinem eius hominis politicam: sed non intentione dirigendi eos ad deum vt est saluator & remunerator in beatitudine vitae aeternae. Propter quod Augustinus etiam negat in illis veras virtutes morales fuisse, dicens contra lulianum: vbi supra. cap. xi. ldeo veras virtutes habemus: quia verum est propter quod facimus. i. naturae nostrae consentaneum ad salutem & veram felicitatem. Non enim absurde virtus definita est ab eis qui dixerunt: Virtus est animi habitus naturae modo atque rationi consentaneus. Verum dixerunt: sed quid sit perfecte consentaneum liberandae ac beatificandae na turae mortalium nesciuerunt. Intelligo liberandae a iugo mortalitatis, quod valde est consentaneum hu manae naturae. ad quod probandum continue addit. Neque enim omnes homines naturali instinctu im mortales & beati esse vellemus nisi esse possemus: sed hoc summum bonum praestari hominibus non potest nisi per Christum & hunc crucifixum: ideo enim iustus ex fide Christi viuit. Si ergo ad con sequendam veram beatitudinem, quam nobis fides in Christo promittit: nihil prosunt homini virtu tes, nullo modo possunt esse verae virtutes. & infra. cap. xiiii. Quapropter non possunt dici virtutes affectus esse, per quos aut infructuose aut steriliter boni sumus: sed tantum virtutes sunt illi affectus per quos fructuosi & boni sumus. Vnde subdit Augustinum. Fieri enim non potest vtsteriliter boni simus. si boni non sumus: quicquid sumus steriliter sumus. Nullo ergo modo sunt homines steriliter boni: sed qui boni non sunt, possunt alii esse minus: alii magis mali. & infra cap. xv. Vt tolerabilius pu niantur qui naturaliter quae legis sunt vtique fecerunt, scriptum habentes in cordibus suis opus legis vt aliis non facerent quod perpeti nollent: hoc tamen peccantes quod homines sine fide non ad eum fi nem ista retulerunt ad quem referre debuerunt. Minus enim Fabricius quam Catilina punietur: non quia iste bonus: sed quia ille magis malus & minus impius quam Catilina Fabricius, non veras virtutes habendo: sed a veris virtutibus non plurimum deuiando. Nota ad intellectum dictorum August. quod officium de genere bonorum potest fieri non propter quod fieri debet, dupliciter. Vno mo do quia sit propter contrarium finem: vt faciunt qui subueniunt innocenti periclitanti propter vanam gloriam: qui sane peccant & mali sunt & nullo modo sunt opera eorum opera virtutis sed vitii, non in omittendo sed in conmittendo. de quibus intelliguntur dicta Augustinus in cap. xii. &. xiii. praesignatis. Alio autem modo: quia sit propter illud non secundum illam rationem secundum quam fieri debuit propter illud: vt qui subuenit innocenti periclitanti propter deum: modo quo ex naturali pietate & iudicio rectae rationis regulatae lege naturae, Philosophi & rectores politiarum talia opera fecerunt vt se in hoc deo conformarent: & ipsum, prout possibile erat, attingerent. hoc secundo modo vt iam tactum est, isti procul dubio peccant secundum Augustinus sed peccato omissionis: vt dicit ca. xviii. Si genti lis, inquit, nudos operuerit: nunquid quia non ex fide peccatum est: prorsus inquantum non est ex fide, peccatum est: non quia per se ipsum factum quod est nudum operire, peccatum sit: sed de tali opere non in domino glo riari. Sed solus impius negat esse peccatum. Vnde tales non peccant nec mali sunt committendo: sed solummodo omittendo: & in faciendo boni politici sunt: sed non boni simpliciter: quia infideles sunt. Propter infidelitatemlenim suam omittunt scientes quid quoquo modo sit naturae consentaneum: sed non quid perfecte sit ei consentaneum: & ideo opera eorum licet sint propter deum, non tamen perfecte. Et sic licet ope ra eorum virtutes sint quia politicae: non tamen perfecte sunt virtutes quia non gratuitae. Cui videtur contrarium quid statim addit Augustinus subdens. Si gentilis qui non viuit ex fide nudum operuerit, periclitantem libe rauerit, aegri vulnera fouerit: diuitias honestate amicitiae impenderit, ad testimonium falsum nec tormen tis poterit impelli: quaero abs te: vtrum haec opera bene faciat an male. Dicturus es: & bona facit & bene: fructus ergo bonos facit arbor mala: quod fieri non posse veritas dicit. Sed dico ego: quod bona facit & bene, non simpliciter & absque distinctione: sed quod bene facit pro quanto ad bonum finem: & pro tanto est arbor bona & facit fructus bonos. Sed propter omittere facere ad finem secundum rationem illam secundum quam deberet facere, propter illum non bene facit & non est arbor bona: nec fa cit fructus bonos: & inquantum est arbor bona placet deo & fructus eius: non vt pro eo remuneretur: sed ne pro eo puniatur: sicut puniretur qui faceret illa propter vanam gloriam. Punietur tamen: quia omittendo peccat: & sic minus illo punietur. Et hoc est quod sibi respondet continuo subdens. An respondebis: non inquantum infelix est: sed inquantum homo est: arbor bona est: Addo tamen ego dicen do: quod inquantum homo est non simpliciter: sed agens secundum rationem rectam naturalem ad finem bonum: licet non prout de beret (ut dictum est) arbor bona est. Si enim ageret ad finem contrarium, licet sit homo: nequaquam tamen esset arbor bona sed mala. Et de tali homine ait Despens. Non potest arbor mala, fructus bonos facere. Et sic homo inquantum homo non est arbor bona: sed solummodo inquantum agit recta ratione ad finem bonum vel simpliciter vel quoquo modo vt dictum est. Et similiter non est mala arbor inquantum est homo solummodo: sed inquantum malae voluntatis est vel simpliciter & omnino, vt ille qui facit dicta opera propter vanam gloriam: vel etiam si simpliciter, non tamen om nino, vt ille qui facit illa quoquo modo propter deum etiam in infidelitate: & ideo multo magis vt ille qui facit dicta opera propter deum vt redemptor est, ex fide informi extra charitatem: qui faciendo dicta opera nequa quam dicendus est peccare: est tamen simpliciter arbor mala: licet non omnino. Sed contra haec statim videtur Aug. arguere subdens. Sed forte dicturus es: misericors voluntas bona est. Recte istud diceretur: si quemadmodum fides Christi. est fides quae per dilectionem operatur, semper bona est: ita misericordia bona esset semper. Si autem reperitur & misericordia mala qua persona pauperis accipitur in iudicio: propter quam rex Saul meruit a domino damnari: quia contra eius praeceptum regi per humanum pepercit affectum: si vitium est male misereri: procul dubio vitium est misereri infideliter. Quia si & ipsa misericordia per seipsam naturali compassione opus est bonum, & isto bono male vtitur qui infideliter vtitur: & hoc bonum male facit qui infideliter facit. Qui autem ma le facit aliquid, profecto peccat. Ex quo colligitur & ipsa bona opera quae faciunt infideles, non ipsorum esse: sed illius qui bene vtitur malis. lpsorum autem esse peccata, verum est: sed quondoque omissionis tantum: quondoque conmissionis: vt di ctum est: sicut etiam contigit in Saul. Et secundum modum dictum peccantes per omissionem solum in dictis operibus etsi boni homines politici, sunt tamen steriles: quia pro opere suo bono non consequuntur vitam aeternam: licet non steri les sint inquantum euitant poenam quam incurrunt committendo in eisdem. & sic tales bonos politice bene pro omissione per infidelitatem mittit dominus in ignem aeternum. Et sic licet multa quae simpliciter dixit Augustinus in ca pitulis dictis bene & vere dicta sint contra lulianum qui posuit virtutes infidelium esse veras & perfectas virtutes, & opera bona non ex fide facta nullo modo esse peccata: & quod solo libero arbitrio posset homo ca uere peccata, & quod peccatum originale nihil esset: tamen bene indigent expositione & distinctione modo iam di cto. In quo videtur Augustinus consentire, & ad hoc descendere: vbi dicit in ca. xix. Quoniam saltem concedis opera in fidelium quae tibi videntur bona, non eos ad salutem sempiternam perducere, scito nos nullum hominem dicere bonum nullam voluntatem bonam, nullum opus bonum sine dei genra. & infra. Dicantur secundum te huiusmodi voluntates arbo res bonae: sufficit quod apud deum steriles sint: & per hoc non bonae. Et per hunc modum etiam loquitur Ansel. de iustitia & opere bono: vt patebit in sequenti quaestione. Et Grego. in moralibus super lob. Morai. enim libro xvii. exponendo illud lob. xxviii. Non conferetur tinctis Indiae coloribus: dicit sic. Vt philosophorum sapientiam huiae scilicet a pientiae diuinae modostraret longe subesse, intulit: Non conferetur tinctis Indiae coloribus. Vt ipsos quoque in eccle sia haereticos increparet qui a gentilitatis errore venientes fidem quam suscipiunt per supbiam scindunt: addidit Non aequabitur ei topazius de aethiopia, ac si patenter insinuaret, dicens: Hi qui ex peccati nigredine ad com uersionem veniunt aequari deo homini non possunt quamuis multis colorum virtutibus resplendere videantur. Quorum vt superbia refutetur apte subiungit: Nec tincturae mundissimae componentur. tincturae enim mundissimae sunt veraciter humiles qui sciunt quod ex semetipsis virtutum speciem non habent: sed hanc ex dono gerae supeuenientis tenent. Tincti etenim non essent si sanctitatem naturaliter habuissent: sed mundissimae tincturae sunt, quia humi liter custodiunt superuenientem in se virtutum gratiam quam receperunt. Et notandum quod superius cum dixisset: non conferetur tinctis Indiae coloribus, eosdem colores non intulit mundos: hoc vero in loco vt tincturam vera cium virtutum ab illa philosophorum fucatione distingueret, tincturas dicens addit mundissimas. Tincturae, en mun dissimae recte nominantur ii qui etsi prius per opera praua foedi fuerunt: superueniente tamen spiritu nitore grae vestiuntur. Tincti autem colores Indiae sunt huius mundi sapientes: qui quamuis per infidelitatem, & plerumque per actionem foedi sunt: ante humanos tamen oculos superductae honestatis colore fucantur. Quales etiam sunt haeretici philosophorum doctrinam potius quam Christi sequentes: de quibus immediate praemisit dicens. Fuere multi qui mundi huius sapientium disciplinis dediti ea quae sunt inter homines honesta seruarent, & saluandos seruata honestate se crederent, nec iam mediatorem dei & hominium quaererent, cum quasi sufficientem sibi philosophorum doctrinam tenerent. In quorum despectum dicitur: non conferetur tinctis indiae coloribus. Siquis ergo aduertat praedicta, bonum circa actionem quinque modis dicitur. Primo enim modo dicitur bonum simpliciter: & talis est quaecunque actio ex eo quod est res & natura aliqua. vnde potest dici bonum ex natura: puta pascere. Secundo dicitur bonum ex genere, & talis seu tale bonum est quaelibet actio ex circunstantia obiecti qua nata est esse materia virtutis. Vnde potest dici bonum ex circunstantia generaliter: puta pascere pauperem infirmum. Tertio diei bonum ex circunstantia finis. & talis est quaelibet actio ex circunstantia specialiter finis boni & honesti. vnde potest dici bonum ex fine, puta pascere pauperem infirmum propter deum simpliciter & a tali circunstam tia dicitur actus esse virtutis simpliciter. Quarto dicitur bonum ex circunstantia agentis quam habetur a natura, & ta lis est quaelibet actio moralis: & ab illo de moralis, & in ipso consistit ratio virtutis moralis vt moralis est. & potest dici hoc bonum: bonum ex libero arbitrio. Quito diei bonum ex circunstantia agentis quam habet ex gera & talis est quaelibet actio gratuita: & illa dicitur gratuita: & in ipsa consistit ratio virtutis gratuitae. Est autem aduertendum quod circa talem actum operatur fides habita ex gera dupliciter: Vno modo determinando circunstantiam ex parte finis inquantum sides, vt est fides simpliciter, determinat actionem omnem bonam debere fieri propter deum: vt est reparator & remunerator, & propter beatitudinem increatam quae ipse est. Alio modo cooperando libero arbitrio in eliciendo actionem moralem: vt ex debito amore finis eliciatur: quid facit forma fidei quae charitas est in qua consistit radix. & ideo potest bonum hoc dici bonum ex merito. Sic ergo simpliciter dico quod actio quae est vo litio moralis, speciem moris & bonitatem atque rationem virtutis moralis habet non ab obiecto: nec vt est principium operationis sicut finis in intellectu practico: neque vt est principium eius a voluntate & operationem suam adeptum: sed potius ab agentis libero arbitrio: secundum modum iam dictum. Quia ergo arguitur primo in contrarium quod ab obiecti entitate habet actus entitatem &c. dico quod aliquid habet speciem suam ab alio tripliciter. Vno modo vt a fine ad quem est. Alio modo vt a forma exemplari secundum quam est. Tertio modo vt ab efficiente a quo est. Pri mo modo domus speciem siue formam suam habet a fine quae est inhabitatio eius. Sic enim debet formari vt sit apta ad ihabitandum. Per hunc. nm modum finis determinat sibi formam in illo quod est ad finem. Et secundum hunc modum bene potest concedi quod omnis actio etiam moralis formam suae entitatis & bonitatis cuiuslibet habet ab obiecto tanquam a fine ad quem est: & sic a fine vt debet esse terminus actionis. debet enim formari actionis spe cies modo quo per ipsam convenientius finis possit attigi. Secundo modo domus speciem siue formam suam habet a for ma domus in mente artificis dirigente operantem. & hoc modo a fine concepto cum aliis circunstantiis ex parte sub iecti & modo deueniendi per actionem in finem, habet speciem omnis actio etiam moralis entitatis & bonitatis suae cu iuslibet ab obiecto: vt per suam speciem existens in mente est principium actionis. Tertio modo domus suam speciem & formam ha ab aedificatore imprimente eam lignis & lapidibus per eorum situm varium & ordinem. & hoc modo etiam quaelibet actio etiam moralis entitatem & speciem omnis bonitati suae ha ab agente eam: & est agens ille voluntas ex so lo libero arbitrio. Sed vt actio moralis etiam sit gratuita & meritoria vitae aeternae, eget fide operante per dilectionem vt dictum est. Sed de modo isto habendi speciem ha quaestio difficultatem suam: propter quam vt existimo fuit pro posita. Dicunt enim aliqui quod in intellectualibus semper actio voluntatis sequitur formam intellectus tanquam agentis pro ximi & per se, secundum quod tactum est supra in prima quaestione de angelis. Quod nequaquam verum est. Non nm forma actionis voluntatis sequitur formam intellectus: sicut causam per se & propter quam sic. Si tamen eam sequatur voluntas in sua actione, hoc non est nisi sicut causam fine quam non: sicut saepius declarauimus alibi: & etiam declarabitur adhuc in sequenti quaestione. Ita etiam quod voluntas agens moraliter bene potest agere libero arbitrio contra for mam rationis: licet secus sit de voluntate agente artificialiter in artificialibus. Licet enim in agibilibus & morali bus a forma rationis nequaquam dicenda sit voluntas aut actio eius habere formam & speciem bonitatis moralis vt ab illa voluntas dicatur bona bonitate morali, aut eius actio: neque ipse agens talem actionem tali voluntate di catur ab illa bonus moralis: in factibilibus tamen & artificialibus a forma rationis dicitur voluntas & actio eius habere formam & speciem bonitatis: vt ab illa dicatur voluntas bona bonitate artis: & agens per voluntatem bonus ar tifex: & similiter actio bona & artificialis. Ad cuius pleniorem intellectum est sciendum: quod secundum Aui. vi. Metaphysicae finis qui acquiritur ex actione agentis in artificialibus duplex est. vnus qui est forma in patiente susceptibi li actionis: & alter qui non est forma in susceptibili: sed est intentio quaedam in cognitione agentis. Exemplum primi est sicut forma domus in materia domus, quae est finis agentis ad quem peruenit eius actio & eius motus: & est finis agentis propinquus contingens motum materiae. Exemplum secundi est sicut habitatio quae est principium mouens ad essendum domum siue ad hoc vt sit domus: & nullo modo est forma domus: sed est finis remotus ipsius artifi cis agentis domum, licet sit finis propinquus volentis inhabitare domum, cuius econverso finis remotus est forma domus in materia, intantum quod ille cuius non est finis forma in materia, non sit principium propinquum motui in quantum sic est. Quia si ille idem cuius finis est forma in materia sit ille cuius finis est forma non in materia, hoc est per accramens. sicut cum aliquis fabricat domum vt inhabitet in ea. tunc enim inquisitio hintationis inducit ad fabricandum eam: et est causa prima fabricandi inquantum est fabricator: & est causatum inquantum est inha bitator: vt secundum hoc proprie loquendo alius est finis eius inquantum est fabricator scilicet forma domus, etu alius inquantum est inhitator scilicet inhabitatio domus. De fine autem quod est forma in materia, est aduertendum similiter quod secundum Auicennam ibidem: ipse comperationem habet ad multa, quae praecedunt eum secundum eius acquisitionem in effectu, et in esse: primo ad agentis: secundo ad recipiens, cum ipsum est in potentia: Tertio ad id vt iam est in effectu recipiens: Quarto ad motum. Et respectu agentis consideratus est finis: respectu motus est ter minus, respectu vero recipientis vt est in potentia est bonum eius, et perfectio: malum autem est priuatio illi oppositum. respectu vero eius, vt est iam in effectu, est forma. Quia igitur talis forma, vt est in co gnitione existens, est finis respectu agentis, mouens ipsum ad actionem, qua inducitur in materia, & dirigens ip sum in eadem: ita quod nihil aliud requiritur ad bonitatem actionis artificialis, & per hoc neque ad bonitatem artifi cis, vt artifex est, quam vt secundum formam illam existentem in cognitione producatur forma consilis in materia. Idcir co simpliciter dicendum est, & confitendum, quod forma actionis, quae est factio, & bonitas eius: & per consequens bonitas artificis, secundum quod est artifex, & similiter artificiati, secundum quod artificiatum est, sit a forma rationis & intellectus, & ab illa habet formam, & speciem: ita etiam quod si agens artificiale non posset aliter agere produ cendo formam in materia, quam secundum formam rationis, sed naturali necessitate produceret secundum illam, quemadmo dum philosophi posuerunt deum producere necessatio, & naturaliter mundum sm formam mentis suae: tamen actio procedens secundum formam illam, inquantum huiusmodi, diceretur actio artificialis bona: & per consequens artifex bonus, & artificiatum bonum, quod nm artifex potest aliter agere, quam secundum formam rationis, hoc non conuenit ei inquantum est artifex: sed inquantum est agens libero arbitrio, per quid potest esse negligens, aut maliuolus: & ideo non agere secundum formam artis & rationis. Ad bonitatem autem actionis moralis non sufficit forma rationis nisi procedat liberum arbitrium se cundum iam expositum modum. lon forma agibilis, siue moralis actionis in ratione existens nequaquam dicenda est dare formam & speciem actioni morali, vt ab illa dicatur bona moraliter, aut agens bonus: sicut dictum est de for ma artis. Ita quod habens formam agibilis, siue actionis moralis in rationem rectam, quam actu considerat, si aliter agat quam secundum formam rationis, hoc non est inquantum prudens est, & moralis, nec inquantum est liberi arbitrii nec quia negligens: sed solum inquantum in libero arbitrio voluntatis est malitia ad agendum contrarium: vt per illam sciens, & prudens, & potens non peccare, peccet nolens agere secundum formam prudentiae in ratione. Habens autem for mam factibilis in ratione rectam, quam actu considerat, quod aliter agat, quam secundum formam artis, hoc non est nisi inquantum artifex, nec inquantum malitiam habens in libero arbitrio. Sed quandoque potest hoc contingere quia negligens est. propter quid philosophus. vi. Ethi. assignans differentiam inter artem, & prudentiam dicit, quod artis est virtus, prudentiae vero non est. vbi dicit alia translatio. Ars indiget virtute, prudentia autem ipsa est virtus. quasi dicat, quod artifex peccat agendo contra regulam artis in ratione, hoc non prouenit ex defectu artis aut artificis, inquantum artifex est, aut etiam malitiae eius, sed quondoque ex negligentia absque malitia, propter quod indiget virtute morali in stigante ipsum ne negligat agere, & secundum rationem agere. Quia autem prudens considerans peccat, non est propter ali quid talium, sed solummo propter suam malitiam: & ideo non indiget virtute morali, ne negligat: quia contra hoc sufficit sibi prudentia actualis. Et ne dicatur quod agens potest agere voluntarie, & ex malitia contra regulas ar tis, sicut contra regielas prudentiae, continuo addit in hoc secundam differentiam dicens. Et arte quidem volens peccans eligibilior, circa prudentiam autem minus. q. d. Em Commnen, si pictor, vel statuifex, vel aedificator directus existens contra, propriam artem peccat volens, & inartificiose, vel male propriam operationem operatur, contemptiue ipsam partransiens propter mercedis forte priuationem, vel aliquid tale, eligibilior erit eo, qui propter inartificiositatem, & ignoran tiam arti inuoluntarie non attingit. Econtra autem si prudens directiuus existens operabilium contra, propriam prudentiam pec cat volens, & imprudenter, vel male propriam operationem operetur: propter concupiscentiam forte vel aliquid tale ineligibilior erit: immo etiam inculpabilior eo, qui propter imprudentiam inuoluntarie non attingit, quod non contingit in secunda dicta rum differentiarum, nisi quia bonitas artificis inquantum artifex est, respectu sui operis nequaquam dependet ex libero arbitrio: sicut dependet bonitas prudentis, inquantum prudens est, respectu sui operis. Ex prima autem illarum dif ferentiarum etiam claret quod sciens & prudens potest peccare per malitiam, sicut & artifex per solam negligentiam. In quo clare videtur velle, quod malitia potest generari in voluntate absque errore praecedente in ratione, cui multi contrarian tur, intendentes tamen sequi philosophum. Patet etiam, quod prudens propter malitiam, quae potest esse in voluntate ad bene exequendum opus, potius indiget virtute, quam artifex, licet artifex magis indigeat virtute, ne negligat, quam prudens. Ratio in oppositum, quod actio non habet rationem laudabilis, nisi a libero arbitrio, ergo nec bonitati, aut virtutl, licet concedi possit loquendo proprie de virtute scilicet vt est moralis: quia tamen (ut patet ex praedictis) actio habet rationem virtutl simpliciter, hoc potius habet ex circunstantia finis, quam liberi arbitrii. Quia autem sit laudabilis, non habet ni si ex libero arbitrio. In eis. n quae naturaliter in nobis contingunt, neque laudamur, neque vituparamur. sm philosophum. ii. Ethi. Et sic quoquo modo ab alio habet, quod sit actio virtuosa, & ab alio quod sit laudabilis.