Articulus 3

Questio I Rimo ostendo quod ius non sit obiectum iustitie. Ius enim est vt filius seruiat patri: et seruus domino: sed iustitia non est domini ad seruum: nec patris ad filium: quia secundum philosophum. 5. ethi. c. xi. illorum ad istos non est iustitia. Sed vbicumque inuenitur obiectum iustitie potest iustitia reperiri: ergo ius non est obiectum iustitie.

¶ Item Isidorus lib. 5. ety molis. c. 5. Lex est specis iuris sed inex non est obiectum iustitie: immo magis videtur ad prudentiam pertinere: vnde et philosophus 6 ethi. c. 9. Legis positiuam ponit partem prudentie: ergo ius non est obiectum iustitie.

¶ Item dicit celsus iurisconsultus: vt habetur ff. de iustitia et iure circa principium: quod ius est ars boni: et equi. Sed ars non est obiectum iustitie: sed est virtus intellectualis secundum philosophum 6 ethi. ca. 4. ergo ius non est obiectum iustitie.

¶ Item operatio iusta non est obiectum iustitie est enim actus eius: virtutis autem non est idem actus: et obiectum: sed ius est operatio iusta: ergo ius non est obiectum iustitie.

Contra philosophus. 5. ethi. c. 1. Uidemus omnes talem habitum dicere iustitiam a quo operatiui sunt iustorum iustum ergo est obiectum iustitie. Sed omne ius est iustum: vnde Isido. lib. 5. etymolis ca. 3. ius est dictum quod iustum est: ergo ius est obiectum iustitie.

¶ Item philosophus. 5 ethi. vult quod obiectum iustitie est in operationibus ad alterum medium rei: sed proportionalitatem arithmenticam: vel geomentricam. Sed omne tale medium semper est ius: quia concordat rationi recte: ergo ius est obiectum iustitie.

Respondeo quod sicut fortitudinis et tempantie obiecta passionum sunt materiam remota: passiones materia propinqua: medium in passionibus per comparationem ad iudicium rationis recte formale obiectem: sic obiecta opera tionum exteriorum que sunt ad alterum: sunt iustitie materia remota: ipse operationes mania propinqua medium rei in illis operatio¬ nibus formale obictum. Illud autem medium in quandam equalitate consistit: aut secundum proportionalitatem geomentricam: in qua artenditur equalitas: non secundum quantitatem: sed secundum proportionem: sicut in iustitia distributiua: per quam sit distributio bonorum conmunium personis que sunt partes communitatis: ita quod secundum proportionem qua vna excedit aliam: illud quod est datum vni excedit quod est datum alii quamuis secundum quantitatem maius sit illud quod est vni distributum: sicut forte sunt centum libre: quam illud quod est alii distributum: sicut forte sunt centum soldi.

¶ Aut secundum proportionalitatem arithmenticam: in qua attenditur equalitas secundum quantitatem sicut est in iustitia connumeratiua: vt si duorum quorum quilibet habet decem: vnus accipiat ab alio quinque: tandem illi a quo recipit restituat: et sic interum quilibet. x. habebit: quod fuit medium secundum equalitatem quantitatis inter quindecim et quinque: quia in tanta quantitate exceduntur. x. a quindecim: sicut excedunt quin qu. Predictum autem medium quod dixi formale obiectum iustitie non potest esse nisi aliquid iustum: quia vt iam patet semper consistit in equalitate reali: que est inter maius et minus: que equa litas concordat rationi recte: vnde inniustitia medium rei est etiam medium secundum rationem. omne autem tale medium iustum est: omne autem iustum ius est: sicut ostensum est in arguendo ad partem secundam: ius ergo est obiectum iustitie.

Ad primum in oppositum dicendum quod eo modo quo inter patrem et filium inuenitur iustum inuenitur et iustitia. vnde sicut ibi non est perfecta ratio iustitie: ita nec perfecta ratio iusti: quia iustum vt iam superius habitum est: consideratur in operationibus exterioribus que sunt ad alterum: filius autem non plenarie est aliquid alterum a patre: quia in eo est aliquid substantie patris: vnde secundum philosophum. 8. ethi. ca. 12. Parentes diligunt filios: vt suiipsorum aliquid existentes: nec seruus plenarie aliquid alterum a domino est enim eius instrumentum vt dicitur primo politico. et ideo patris ad filium: domini ad seruum non est simpliciter iustum: sed quoddam iustum scilicet paternum: et dominati uum: et eo modo quo est ibi iustum est iustitia.

¶ Ad secundum dicendum quod sicut eorum que per artem fiunt exterius: quedam ratiopreexistit in artificis mente que vocatur ars: et est quid constitutum a practica ratione et ita etiam operis iusti: quedam ratio preexistit in mente: que est aliquid constitutum a ratione: quod etiam vocatur ius: quod si redigatur in scriptis vocatur lex. Unde dicit Isidorus. 5 libi etymolis ca. 3. Quod lex est constitutio scripta. Lex ergo non est species iuris quod est obisctum iustitie quod est iustum iure: sed iuris quod est aliquid constitutum a ratione quod est ratio seu re gula iusti in exteriori operatione.

¶ Ad tertium dicendum quod homo nomen ius primo fuit impositum ad significandum exteriorem operationem iustam siue equalitatem in exteriori operatione que est ad alterum. Postea deriuatum est ad significandum illam artem qua cognoscitur quid sit iustum. Primo modo est obiectum iustitie. Secundo modo non: et 2o modo accipitur ius in preallegata auctoritate.

¶ Ad quartum cum dicitur quod opera tio iusta non est obiectum iustitie etc. Dico quod falsum est: et cum vlterius dicitur quod virtutis non est idem actus et obiectum: dico quod falsum est loquendo de immediato obiecto: et de actu exteriori. Operatio enim exterior est immediatum obiectem actus interioris virtutis iustitie et obiectum exterioris operationis est obiectum eius mediatum.

¶ Preterea cum dicitur quod ius est ope ratioiusta: dico quod hoc non est vniuersaliter vera: quamuis omnis operatio iusta sit ius: non tamen omne ius est operatio iusta: quia equalitas constituta inter proximos per operationem iu stam ius est: nec tamen est operatio iusta: sed aliquid constitutum per eam: vnde potest dici operatum iustum.

Quaestio lI SEcundo queritur vtrum iustitia sit virtus: et videtur quod non: quia secundum philosophum. quinto ethicorum. capi. 17. Episeia nobilior est quam iustitia legis: est enim legalis directio: vt idem philosophus dicit: sed episeia non est virtus: non enim videtur aliud esse: quam naturalis discretio legem scriptam diuersimode comuenienter ad diuersos casus applicans: ergo multo fortius iustitia non est virtus.

¶ Item omnis virtus habentem perficit: sed iustitia babentem non perficit: quia vnaqueque res per suam perfectionem bene se habet in seipsa: sed per iustitiam non bene se habet homo secundum seipsum: sed ad alium: ergo iustitia non est virtus.

¶ Item omnis actus virtutis est meritorius sed actus iustitie non est meritorius: quia ad actum iustitie de mecesantate tenemur: sed faciendo ea ad que de necessitate tenemur: non tenemur. Dicit. n saluator Luc. 17. Quum se ceritis omnia que precepta sunt vobis dicite serui inutiles sumut: quod debuimus facere fecimus: et Aposto 1. Cor. 9. Si euangelizauero non mihi gltia: necessitas enim mihi incumbit: ergo iustitia non est virtus.

Contra ille habitus qui reddit animam pulcbram virtus est: quia habitus vitii animam non pulchrisicat: sed deturporat: sed sicut dicit Augu. 8. de trinitate. c. 6. iustitia est quedam pulchritudo animi qua pulchri sunt homines plerique et qui corpore distorti: atque deformes sunt: ergo iustitia est virtus

Respondeo quod iustitia tripiter potest accipi: aliqui enm accipitur pro ipso iure. vnde quandoque homines de suo iure dicunt quod est iustitia sua. Quuandoque autem pro actu reddendi vnicuique quod suum est. Tertio pro habitu inclinando determinantem voluntatem ad reddendum vnicuique quod suum est: et ad gaudendum de operatione iusta: quia sicut dicit philosophus 1. ethi. ca. xi. Neque iustum aliquis diceret non gaudentem operatione iusta. Primo modo non est virtus sed obiectum virtutis iustitie. Secundo modo est actus virtutis. Tertio modo est virtus. sibi enim competit virtutis diffinitio quam ponit philosophus 2o ethi. c. 5. que est quod virtus est habitus bonus: qui babentemperficit et operus eius bonum reddit. Iustitia enim est bonus habitus in voluntate ipsam perficiens: et opus eius bonum reddens: quia vt dicit philosophus. 5 ethi. c id est Uidemus omnes talem habitum dice re iustitiam: a quo operatiui sunt iustorum id est prompti ad operandum: et a quo iusta operantur: et volunt iusta.

Ad primum in oppositum dicendum quod epicheia virtus est: per quam habilitatur voluntas ad applicandum recte legem scriptam diuersimode ad diuersos casus: vnde non est naturalis discretio: quia naturalis discretioest in intellectu: et epicbeia in voluntate. Unde videtur aliqui bus esse legalis iustitie complementum: non enim videtur eis quod ipsa et legalis iustitia sint due virtutes: quia habitus quo habituare tur homo ad seruandum legis verba ad litteram non recurrendo ad intentionem legislatoris non esset virtuosus: sed vitiosus: quia vt dicitur. C. de legibus et consti. principum. Non dubium est illum committere in legem qui verba legis amplexus contra legie nititur voluntatem: et hoc vitium philosophus. 5 ethi. e. 17. Acribodicaiam vocat. Unde philosophus 5 ethi. c. 17. Iustitiam legalem circunscripta epicheia non vocat iustitiam simpliciter: sed iustitiam quandam.

¶ Alii tamen dicunt probabiliter quod sunt due species iustitie differentes: sicut ius naturale et positiuum: quia epicheine obiectum est lus naturale. Iustitie autem legalis prout distinguitur contra epichi iam: obiectum est ius positiuum: et dicitur directiua iustitie legali: ad similitudinem qua sus naturale directiuum est iuris positiui: quando tamen iutitia legalis dicitur preclarisumo virtus sub iustitia lega li comprehenditur vtraque.

¶ Ad secundum dicendum quod minor est falsa: per iustitiam enim homo secundum aliquem modum se habendi bene se bsecundum seipsum: secundum quem modum non bene se haberet sine iustitia: sed bene verum est quod per iustitia non tantum bene se habet secundum seipsum: sed etiam secundum operationes que sunt ad alterum.

¶ Ad tertium dicendum quod quamuis necessitas coactionis tollat rationem meriti: non tamen necessitas que est ex obligatione praecepti: quia quod sic necessirum est: homo voluntarie agit: tamen per opus quod sit ex tali necessitate non meretur homo praemium seu elatiam supererogationis: et sic possunt exponi auctoritates que suerunt allegate ad probationem minorie.

Quaestio III. Tertio quaeritur vtrus insttia sit circi passiones et operationes simul: vel circa operationes tantum Et primo ostendo quod sit circu passiones: secundum philosophum 2. ethi. cap. 3. Uirtus cscirca delectationes: et tristitias sed iusttia est virtus: et delectatio: et tristitia sunt passiones: ergo iusti: ia est circa passiones.

¶ Item virtus que precipit facere opera virtutum que sunt circa passiones: est etiam circa passiones: sed iustitia legalis est huiusmodi. Sicut enim dicit philosophus. 5 ethi. ca. 2. Pecipit lex fortis opera facere prouta non derelinquere aciem: et que temperati: puta non mechari. ergo iustitia legalis est circa passiones.

¶ Item homo magis debet rectum ordinem sibi quam alii: quia ceteris paribus magis debet homo bonum amico quam alii: nullus autem est ita amicus homini sicut debet esse sibiipsi. Cum ergo homo non possit esse ordinatus in seipso nisi per moderantiam passionum: et institia sit circa debitum: videtur quod iustitia sit moderantia passionum.

Contra philosophus. 5 ethbi. c. 3. Iustitia est virtus per quar pomo ordinatur ad alterum: sed per passiones non ordinatur homo ad alterum: sed per operationes: et go iustitia est circa operationes non circa passiones.

Respondeo quod virtus potest esse circu aliquid tripliciter scilicet per se et primo: vel per si et non primo: vel per accidens et ex consequenti.

¶ Primo modo temperantia est circa medium rationis in delectationibus venereorum: et in delectatiombus secundum gustum: et fortitudo circa medium timoris et audacie: et institia circam medium rei in operationibus que sunt ad alterum

¶ Secundo modo temperantia et fortitudo sunt circa obiecta possionum: quas moderant: et iustina circa obiecta operatonum que sunt ad alterum

¶ Tertio modo iustitia est circa passiones: inquantum enim iustitia iuuat fortitudinem: et temperantiam: quia virtutes se mutuo fuuant: et fortitudo et temperantia sunt circa passiones. Iustitia est per accidens circa passiones: et simili modo fortitudo et temperantia sunt per accidens circa operationes ad alterum: inquantum etiam idem actus qui est contra equalitatem quam conseruat iu stitia in operationibus que sunt ad alterum potest oriri ex superabundantia passionis: vt violare vxorem proximi ex superabundantia concupiscentie delectationum venereirum: et percutere proximum ex superabundantia ire. Et sic dicit philosophiis 3 ethico. cansa. vlti. Operatio concnpiscentie auget conatum: ideo iustitia predictas operetio nes prohibens inquantum sunt contra equalitatem: que obseruari debet in operationibus ad alterum: ex consequentiet per accidens fuuat ad resecandum superabundantiam passionum: et quia etiam cum homo firmiter intendit conscqni aliquem effectum: pronus est ex consequenti ad refrenandum ea que consecutionem illius effectus impediunt: et iustus per iustitiam firmiter velit seruare equalitarem in operationbus ad alterum vt est possibile: quod videt posse impedrrper inordinationem passionum. ide ex consequenti per institiam imperat moderationem earum: et imperando coadiuuat. coni

Ad primum in oppositum dicendum: quod philosophus non intendebat dicere quod quelibet virrus esset circa voluptates et tistitius sicut circa matersam: cir ca quam est per se. Sed quod ad actum omnis virtuts morlis scquitur delectatio vel tristitia.

¶ Ad secundum patet sorlutio ex dictis in corpore questionis.

¶ Ad tertium dicendum quod iustitia proprie dicta non tantum respicit deis bitum: sed etiam equaine: et ideo virtus deficit a plens ratione iustitietaut quia non respieit debitum: aut quia non respicit equale: quamuis autem homo magis sibi debear re etum ordinem quam alii: tamen poprie loquendo homo non est equalis sibiipsi: sed alii. Realis enim equalitas est duorum realiter diuersorum: et ideo sicut dicit philosophuquinto ethico. ca. xi. hominis ad seipsum non est iustitia: nequod iniustitia. scilicet proprie dicta: secundum tamen similitudinem potes esse istitia inter hominis potentias diuerss: inquantum dicimus quod istum est: vt ranio sensualitati imper: et quod sensoalitas obediat: et de iudicio o tali iustitia dicto potes exponi illud aposto 1. Corm. xi. Si nosmetips v iudidicaremus: non visque iudicareur e2

Quaestio IIIe Uarto queritur vtrum malum in iustitua sit medium rei: et videtur quod non. Philosophus. 2o ethi. c. 6. dicit de morali virtute sine distinctione: quod est existens in medietate: quo ad nos determinata ratione. Sed iustitia est virtus moralis: ergo in ipsa est medium rationis non rei.

¶ Item secundum philosophum. 5 ethi. Medium quod obseruatur in iustitia est equalitas: sed equalitas non est aliqua res media inter res equales: quia non est nisi relatio: ergo medium in iustitia non est medium rei.

¶ Item si in iustitia semper oporteret seruare medium rei: tuc vendens rem suam pro maiori precio quam valeat: et emens pro minori praecio: quam valeat res empta facerent contra iustitiam: et si sic nulla merchatio posset esse lucratiua salua iustitia: quod falsum est.

¶ Item quandoque pro iustitia distributiua datur de bonis communitatis: vni decem: alii centum: sed centum et decem realiter non equantur: ergo non semper in iustitia seruatur reale medium: quod est realis equalitas.

¶ Item si subditus percutit principem cum manu: et repercutiatur cum manum equalitas est realis. Sed hoc esset contra iustitiam: ergo iustitia non semper requirit realem equalitatem: sed aliquando sibi repugnat.

Contra medum ret ditr quod equaliter dirat ab vtroque extremo: sed secundum philosophum. 5 ethi. c. 6. Medium in quod tendit iustitia est equale in operationibus que sunt ad alterum: sed equale est medium inter plus et minus: equaliter distans ab vtroque: ergo medium in iustitia semper est medium rei.

¶ Item philosophus idem li. c. 6. 7. et. 8. assignat medium secundum proportionalitatem arithmenticam: et geomentricam: sed tale mediu: est medium rei.

Respondeo quod medum in quod tendit iustitia est realis equalitas in operationibus que sunt ad alterum. Realis autem equalitas est reale medium: inter plus et minus equaliter distans ab vtroque: et ideo concedendum est quod medium in quod tendit iustitia: semper est medium rei. Sed quia in iustitia distributiua accipitur secundum proportionalitatem geometricam: et in comitatiua et forte in legali secundum proportionali tatem arithmenticam. Ido primo videndum est quid proportio: et quid proportionalitas. Secundo que sit differentia inter proportionalita tem geomentricam: et arithmenticam. Tertio declarandum est quod in iustitia distributiua attenditur medium rei secundum proportionalitatem geomentricam: et in communicatiua secundum proportionalitatem arithmenticam.

¶ Quantum ad primum sciendum est quod proportio est duorum terminorum adinuicem habitudo. Proportionalitas vero est similis duarum proportionum habitudo. Et quia impossibile est proportionalitatem consistere in paucioribus terminis quam in tribus: in quibus opetet esse medium: ideo proportionalitas etiam medietas nominatur.

¶ Quantum ad secundum sciendum quod in proportionalitate geomentrica proportiones sunt equales: sed illud in quo terminus vnius propotionis differt a termino alio non est equale illi: in quo terminus alterius proportionis differt ab alio. verbi gratia. Quaternarii ad bina rium est proportio dupla: et octonarii ad quaternarium pro. portio dupla. Sed illud in quo diffetunt quaternarius: et octonarius inequale est illi in quo differunt quaternarius: et binarius: quia octonarius excedit quaternarium in qua tuor: sed quaternarium non excedit binarium nisi in duobus: binarius autem quaternario non equatur. Similiter dico si proportionalitas geomentrica sit in quatuor terminis: vt si pona tur quod termini vnius proportionis sint 16 et. 8. et termini alterius sint quaternarius: et binarius. proportiones enim equa les sunt: quia vtraque dupla et differntia terminorum vnius proportionis inequalis est differentie terminorum alterius proportionis.

¶ In proportionalitate vero arithmentica proportiones sunt inequales: sed differentie terminorum equa les sunt: vt patet in proportionalitate que consistit in proportione ternarii ad binarium: et proportione quaternarii ad ternarium: quia proportio ternarii ad binarium est sexquialtera: sed proportio quaternarii ad ternarium est sexquitertia: et illud in quo quaternarius excedit ternarium equale est illi in quo ternarius excedit binarium.

¶ Quantum ad tertium sciendum quod per iustitiam distributiuam sic dustribuuntur bona communitatis personis vtilibus communitati: quod proportio bonorum distributiuorum inter se equalis est proportioni personarum inter se: quibus distribuuntur. Nec tamen opertet quod differentie terminorum sint equales: verbi gratia. Si sunt duo: quorum vnus in duplo est vtilior communitati quam alius distribuetur ei de bonis communitatis plus in duplo quam alii: vtpote sibi viginti: et alii decem: et sic patet quod iustitia distributiua seruat equalitatem secundum proportionalitatem geomentricam. Per iustitiam vero commutatiuam seruatur equalitas secundum quantitatem valoris rei: inter acceptum et redditum. Unde si a te accepi quod valet 5 tibi debeo reddere per iustitiam commutatiuam quod valet 5 Et hoc equalitas dicitur secundum proportionem arithmenticam pro tanto: quia in illa proportionalitate differentie terminorum sunt equales secundum quantitatem.

Ad primum in oppositum dicendum quod medium rei quod obseruat iustitia est etiam medium rationis: quia recta ratio iudicat tale medium debere obseruari in operationibus ad alterum: prout est possibile.

¶ Ad secundum dicendum quod non est intelligendum quod medium quod obseruat iustitia in operationibus ad alterum sit aliqua res absoluta media inter acceptionem et redditionem equaliter distans ab vtraque: sicut patet ex dictis in corpore questionis. Sed illud medium quod obseruat est equale inter plus et minus secundum philosophum. 5. ethi. ca. 6. et. 7.

¶ Ad tertium dicendum quod seruata iustitia potest esse commutatio lucratiua tam ementi quam vendenti: quia pecunia quam vendens recepit pro equo vendito sibi est vtilior quam esset equus: et equus vtilior est ementi quam pecunia quam pro equo dedit: quando vendeus plus indiget pecunia quam equo: et emens plus indiget equo quam pecunia.

¶ Ad quartum patet solutio ex dictis in questione.

¶ Ad quintum dicendum quod maior est falsa: quia iniuria illata redditur maior propter dignitatem persone: cui illata est: et ideo rectitudo iustitie exigit quod subditus manu percutiens principem grauius puniatur quam percussione manuali. vnde illa lex data exo. 21. Oculum pro oculo den tem pro dente intelligi debet inter personas equalis dignitatis.

Questio. QUinto queritur vtrum iustitia sit idem in essentia: cum omni virtute: et videtur quod sic philosophus. 5 ethi. c. 3 dicit quod iustitia simul omnis virtus est.

¶ Item eodem cap. dicit de iustitia quod non pars virtutis: sed tota virtus est: et parum infra dicit quod est eadem cuilibet virtuti: sed esse non idem: ergo videtur quod eadem sit in essentia cum qualibet virtute et differat secundum esse.

¶ Item glo. super illud Gen. 2. Fluuius egrediebatur dicit quod iustitia ad omnes partes anime pertinet. Sed hoc non esset si esset vna virtus ab aliis distincta. ergo est idem in essentia cum omni virtute.

¶ Item virtutes distinguuntur per obiecta: sed obiectum cuiuslibet virtutis est obiectum iustitie legalis: secundum enim philosophum. 5 ethi. c. 2. Legalis iustitia precipit facere opera factis: et temperati: et similiter secundum alias virtutes: ergo iustitia non distinguitur ab aliis.

Contra philosophus 3o politi. Non est eadem virtus boni viri: et boni ciuis: sed virtus boni ciuis est legalis iustitia per quam ordinat se factaque sua ad bonum conmune: ergo legalis iustitia non est idem in essentia cum omni virtute.

¶ Item magis differt legalis iustitia a temperantia et fortitudine quam a iustitia distributiua vel commuta tiua: sed iustitia legalis differt a distributiua: quia legalis ordinat ea que sunt priuatarum personarum ad bonum commune. distributiua vero bonum commune ciuitatis distribuendo ordinat ad particulares personas. Motus autem speciem recipiunt ex terminis: ergo multo fortius differt a fortitudine: et temperantia.

Respondeo quod quantum sufficit ad praesens in stitia quadrupliciter potest accipi¬ vno modo communissime scilicet pro qualibet rectitudine animiet hoc modo quelibet virtus est iustitia quedam: quia quelibet virtus est animi rectitudo aliqua. Et: sic forte accipitur ab Anselmo in lib. de veritate cap. 12. vbi dicit quod iustitia est rectitudo voluntatis propter se seruata.

¶ Alio modo pro rectitudine per quam homo iustificatur in conspectu dei: et sic accipitur pro charitate: et sic videtur eam accepisse Aug. in libro 83. questionum qu. 61. vbi dicit quod iustitia que per cetera diffunditur est dilectio dei: et proximi.

¶ Tertio modo pro qualibet virtute ordinata per legalem iustitiam ad bonum commune: et saic iustitia est realiter idem cum qualibet virtute: non tamen secundum rationem: et sic loquitur philosophus de iustitia. 5 ethi. c. 2. vbi dicit: quid est eadem omni virtuti: sed non idem esse id est non idem secundum rationem quod patet per litteram sequentem que est: sed secundum quod ad alterum iustitia secundum autem quod talis simpliciter virtus est.

¶ Quarto modo pro habitu determinante voluntatem ad firmiter volendum seruare rectitudinem debitam in operationibus quae sunt ad alterum: et si ad alterum quod est singularis persona: sic est particularis iustitia per essentiam ab aliis virtutibus distincta: nec debet virtualiter dici generalis ad omnem virtutem: sic autem ad alterum quod est communitas: sic est legalis iustitia que est in principe principaliter: et quasi architectonice. In subditis autem qui politice subditi sunt secundario: et quasi ministratiue et hec etiam quamuis sit generalis omni: virtuti inquantum opera exteriora cuiuslbet virtutis precipit referri ad bonum commune: secundum quod colligi potest exa sententia philosophi. 5. ethi. c. 2. quapropter ab eodem. c. 3. Preclarissima virtus dicitur: tamen in essentia est vna specialis virtus distincta a qualibet virtute alia: vnde non est aliis generalis per predicationem: sed quantum ad virtutem: et poiest poni aliqualiter exemplum in charitate que quamuis imperet actus omnium virtutum referri ad summum bonum: et in hoc generalis est quantum ad virtutem: est tamen secundum essentiam vna specialis virtus ab aliis distincta.

Ad primum in oppositum dicendum quod illud verbum intelligitur de iustitia legali que: pro tanto dicitur simul omnisi virtus: quia ordinat actus omnium virtutum ad commune bonum propter quod dicit philosophus in eodem. c. in laudem eius quod neque hesperus: neque lucifer ita admirabilis est.

¶ Ad secundum patet solutio ex dictis in corpore quoestionis.

¶ Ad tertium dicendum quod iustitia quantum ad eius essentiam non pertinet nisi ad voluntatem: in qua est sicut in subiecto sed quia voluntas mouet omnes potentias: ideo iustitia per quandam redundantiam pertinet ad omnes anime potentias.

¶ Ad quartum dicendum quod passiones anime que sunt proxima materia fortitudinis: et temperantie secundum se non ordinantur ad alterum: vnde ratione sue essentie non sunt materia iustitie: sed quia earum effectus ordinari possunt ad alterum ideo tarum effectus possunt esse materia iustitie: vnde idem actus exterior in numero sub vna ratione potest esse materia iustitie scilicet si ordinetur ad seruandum equalitatem ad alterum: et actus fortitudinis inquantum procedit ex passione modificate per fortitudinis virtutem.

Quaestio VII Exto queritur vtrum actus iustitie sit iudicare: et videtur quod non. Actus cognitiue non est actus iustitie cum iustitia sit in voluntate: sed iudicare est actus virtutis cognitiue: vnde philosophus 1 ethi. c. 3. vnusquisque bene iudicat que cognoscit: ergo non est actus iustitie.

¶ Item sicut iustitia inclinat seudisponit ad bene iudicandu de iusto: ita fortitudo ad bene iudicandum de actu forti: et temperantia de temperato. ergo iu dicare non debet magis poni actus iustitie quam alterius virtutis.

¶ Item iudicare non pertinet nisi ad iudicent sed actus iustitie pertinet ad quemlibet iustum: ergo iudicare non est actus iustitie.

¶ Item non est alicut homini licitum iudicare de alio secundum enim Aposto. ad Ro. 14. Nullus debet iudicare alienum seruum: sed quilibet homo seruus est dei: sed omnis actus iusti¬ tie est iscitus: ergo non est eius actus iudicare.

¶ Item secundum Augu. de vera religione parum vltra medium. Postquam leges institute sunt: iudicandum est secundum eas: sed quandoque iudicare secundum legem etiam bene positam: actus iniustus est: sicut iudicare reddendum gladium illi qui deposuit quando videtur quod querit gladium ad hominem innocentem interficiendum: cum ergo actus iustitie nunquam sit iniustus iudicare non est iustitie actus.

Contra nisi iudicare magis esset actus iustitie quam alterius virtutis non magis diceret psalis. institiam conuerti in iudicium quam fortitndinem: vel temperantiam

¶ Item quilibet actus qui est respectu obiecti alicuius virtutis est illius virtutis actus. Sed iudicare est respectu iuris quod est obiectum iustitie. Iudicare enim est ius dicere: ergo iudicare est actus iustitie.

Respondeo est quoddam iudicium vsurpatum scilicet cum homo iudicat inter homines si bi non subditos. Et est quoddam iudicium temerarium scilicet quando homo sententiat de dubiis vel de occultis per aliquas leues conecturas. Et est quoddam iudicium peruersum scilicet quando homo contra rectitudinem iustitie sententiat. Et est quoddam iudicium iustum: et licitum: quod est ex inclinatione iustitie: et presidentis auctoritate ferre sententiam secundum rectam rationem prudentie iudicare quocunque trium primorum modorum non est actus iustitie. Sed quarto modo iudicare quid iustum vel in iustum actus est iustitie: vt inclimantis: et disponentis: et mouentis ad dictamen sententie iuste: prudentie autem sicut iu dicium proferentis. Dicere enim et diffinire actus rationis est.

¶ Per hoc patet responsio ad primum non est enim inconueniens eundem actum pertinere ad diuersas potentias vel virtutes modis diuersis.

¶ Ad secundum dicendum quod per iustitiam homo ordinatur ad alium: per fortitudinem autem et temperantiam homo ordinatur secundum seipsum: et quia homo est dominus eorum quam sui sunt: ideo de actu forti et temperato sufficit iudicium ipsius fortis et temperati extenso tamen nomine iudicii: quod ideo dico: quia secundum primam impositionem significat rectam determmationem iustorum ampliatum est tamen ad significandam rectam determinationem in quibuscunque rebus tam speculatiuis quam practicis. homo autem non est dominus eorum que pertinent ad alterum: et ideo inhis que pertinent ad iustitiam vltra iudicium ipsiusmet virtuosi: requiritur vlterius iudicium alicuius superioris: qui vtrumque possit arguere et suam manum ponere in ambobus: et ideo iudicium specialius pertinet ad iustitiam quam ad fortitudinem vel temperantiam.

¶ Ad tertium dicendum quod iustitia principaliori modo est in iudice quam in subdito: et ideo diffinire quid iustum est pertinet ad illum principaliori modo. vnde et sua diffinitio est auctoritatis quod non esset diffinitio prolata ex ore sub diti: non opetet quod quicunque actus iustitie sit cuiuscumque iusti. Et tamen vnus actus iustitie qui cuilibet iusto conuenit scilicet firmiter velle seruare recitudinem debitam in operationibus exterioribus que sunt ad alterum.

¶ Ad quartum dicedum quod homo inquantum iudex iustus est minister dei: et ita cum iudicat inter homines non vsurpat iudicium: quia homo facit auctorita te illius: cuius seruus homo est.

¶ Ad quintum dicendum quod et si semper iudicandum sit secundum legem bene positam: non tamen hoc sic intelligendum est: vt semper eodem modo ad quencunque particularem casum applicetur. Secundum enim quod dicit philosophus 5. ethi. cap. 17. Epicheia directiua est iusti legalis legem vniuersaliter positam: diuersimode applicans ad casus diuersos: sicut et legispositor diceret si presens esset: et si sciuisset legem posuisset: et sic iudicare secundum legem bene positam nunquam iniustum est iudicare: tamen secundum legem bene positam vniformiter: et eodem modo applicando eam ad omnem singularem casum: quandoque iniustum est: et est vicium acribodibaie: nec propter hoc vt dicit philosophus eodem capitulo. est peccatum in lege: neque in legis positore: sed in natura rei: confestim enim materia operabilium talis est.

Questio 2IVII SEptimo quertur vtrum dubia factaproximorum interpretari in partem peiorem sit contra iustitiam: et videtur quod non: illud iudicium quod in pluribus verum est: non est contra iustitiam: sed facta dubia proximorum interpretari in partem peiorem est iudicium quod vt in pluribus verum est: quod homines in factis suis vt in pluribus deficiunt quam proficiunt: quia facilius est deficere quam proficere: ergo talis interpretatio non est contra iustitiam.

¶ Item magis tenetur homo sibiipsi quam proximo: sed hominem interpretari facia propria in partem peiorem non est contra iustitiam: vt enim habetur Iob. 9. Iob dice bat. Uerebar omnia opera mea: ergo multo minus est contra iustitiam interpretari facta proximorum in partem peiorem.

Contra extra de regulis iuris et estote misericordes hoc loco nihil aliud vobis precipi existimo nisi vt ea facta que dubium est: quo animo fiant in meliorem partem interpretemur: ergo talia facta interpretari in partem peiorem est contra praeceptum et quod est contra preceptum: est contra iustitiam.

Respondeo quod contenere proximum et famam sede re vel ipsum damnificare quoquomo do nisi ex certa et legitima causa e iniuriari eidem: iniuriari autem proximo contra iustitiam est: sed qui facta dubia proximorum in partem peiorem interpretatur proximum contemnit de ipso male opinando sine certa causa. Si etiam suam interpretationem aliis publicat famam proximi ledit sine certa causa: ergo interpretari facta dubia proximorum in partenpeiorem est contra iustitiam.

¶ Ad iudicandum tamen aliquid esse male factum non semper requiritur certitudo quanta est in demonstratiuis: sed sufficit certitudo secundum exigentiam materie. Dicit enim philosophus I ethi. c. 2. quod disciplinati est intantum certitudinem inquirere secundum vnumquodque genus: inquantum rei nama recipit: proximum enim vicium videtur: et mathematicum persuadentem acceptare: et rhetoricum demonstrantem expetere.

Ad primum in oppositum dicendum quod quandoque illu iudicium quod vt in pluribus verum est: non semper vt in pluribus rectum est. Similiter quamuis interpretari facta dubia in partem peiorem: vt in pluribus sit verum quam interpretari in partem meliorem: non tamen est rectus: quia non sic iniuriatur proximo qui ipsum falso opinatur bonum: sicut qui ipsum falso opinatur malum. Unde Ber. libo de precep. et dispen. c. 32. Magis fallitur qui bonum malum quam qui malum bonum putauerint.

¶ Ad secundum dicendum quod cum volumus apponere remedium factis nostris dubiis siue proximorum possumus interpretari in partem peiorem: non simpliciter: sed ex suppositione: vt securius apponatur remedium: quia quod est remedium contra maius malum est remedium contra minus malum: et secundum hunc modum Iob verebatur ope ra sua: sed iudicio absolute diffinitionis: nec facta nostra dubia: nec proximorum debemus interpretari in partem peiorem: quia sic debemus niti: vt iudicemus de re sicut est: vt dubia: sicut dubia: et certa sicut certa.

¶ Aliqui tamen vel lent forte dicere ad argumentum quod homo ledendo se in corpore vel in fama: non facit contra cardinalem iustitiam sub ratione qua personam suam ledit: sed tantum sub ratione qua ledendo se sedit communitatem cuius est pars secundum quod videtur velle philosophus. 5. ethi. ca. 18. quia vt ibidem dicit: iniustum patitur nullus volens: quod est intelligendum de iniusto sub ratione qua iniustum: quod est iniustum formaliter.

Quaestio VIII Etauo queritur que et quot sint partes in stitie. Rspendeo quod partium iustitie. quedam se habent ad modum partium integralium vt ea que concurrunt ad perfectum actum iustitie: et iste sunt declinare a malo: et facere bonum id est reddere proximo debitum: et non sibi subtrahere: quod suum est.

¶ Quedam sunt partes subiectiue scilicet iustitia que dicitur generalis et legalis: per quam habituatur homo ad firmiter volendum seruara rectitudinem ex necessitate debitam in operationibus que sunt ad alterum quod est communitas. per illam enim red¬ ditur debitum communitati: Et iustitia particularis per quam habituatur homo ad firmiter volendum seruare rectitudinem ex necessitate debitam in operationibus que sunt ad alterum quod est singularis persona. cuius sunt due subiectiue partes scilicet iustitia distributiua per quam proportionaliter distribuendo bona communia cuilibet secundum quod dignus est: redditur cuilibet singulari persone: quod sibi debetur de communibus bonis. hominibus enim secundum quod seruiunt communi vtilitati debetur potius de bonis communitatis secundum mensuram qua communitati sunt vtiles.

¶ Et iustitia commutatiua per quam habilitatur homo ad firmiter volendum seruare rectitudinem ex necessitate debitam in operationibus que sunt ad alterum commutando. Pedicte autem partes iustitie sunt diuerse species iustitie: quia alterius rationis secundum speciem est debitum quod debetur communitati: quod debitum est obiectum legalis iustitie: quam illud quod debetur singulari persone: quod debitum est obiectum particularis iustitie. Et illud quod debetur singulari persone de bonis communita tis quod debitum est obiectum iustitie distributiue alterius rationis est quam illud quod debetur singulari persone: vt sibi proprium quod debitum est obiectum iustitie commutatiue. Et quia alterius rationis est debitum: quod debet princeps communitati quamillud quod debetur communitati a subdito. Ideo iustitia legalis in principe alterius speciei est quam iustitia legalis in subdito: secundum sententiam phlosophi. 3. politico. ca. 2. Utrum autem iste in alias partes subiectiuas diuidantur vel non dimitto causam prolixitatis vitande. Partes autem potentiales sunt multe: quarum sex assignat Tullius in 2o rhetori. que sunt religio: pietas: gratia: vindicatio: obseruantia: virtus: que ideo partes potentiales iustitie dici possunt: quia in aliquo cum iustitia conueniunt: et ad plenam rationem iustitie non attingunt. Cum iustitia conueniunt in hoc quod sunt circa operationes que sunt ad alterum. A perfecta autem ratione iustitie in hoc deficiunt: quia perfecta iustitie ratio in hoc consistit: vt alteri reddatur: quod ei debetur ex legis necessitate: et secundum equalitatem. Predictarum autem virtutum quedam desiciunt a ratione equalis: quia per illas equale non redditur. Quedam a ratione debiti: quia et si per illas reddatur aliquo modo debitum illud non est debitum exra legis nec cessitate: quod est debitum perfecte: sed exr quadam morum honestate. Prime sunt religio: pietas: obseruantia per religio nem enim reddit homo debitum deo ex legis necessitate. Sed non potest reddere equale: in quo etiam concordat philosophus. 5. ethi. versus finem: et de hac virtute dicit Tul. 20. rhetori quod religio est: que supetioris cuiusdam nature quam diuinam vocant curam cerimoniamque affert. Per pietatem vero reddit homo parentibus et patrie que est aliquo modo principium generationis debitam ex legis necessitate: sed non reddit equale: quod secundum philosophum. 8. ethi. versus finem. In his honoribus qui ad deos: et paren tes nullus secundum dignitatem aliquando retribuet: impotentiam autem famulas id est faciens posse suum epyeihes esse videtur: non enim ab aliquo requiritur aliquid vltra posse suum. de ista dicit Tul. 2. rheto. Pietas est per quam sanguinem coniunctis: primaque beniuo. lis officium: et diligens tribuitur. cultus. Per obseruantiam etiam reddit homo virtuosis in dignitate supra eum constitutis: et ipsum exemplo et ministerio inducentibus ad virtutem debitum ex legis necessitate: sed non reddit equalem quia secundum philosophum 4o ethi. ca. 9. Uirtuti perfecte: non vtique fiet dignus hnor: sed tamen et adhux recipit in non habendo ipsos maiora ipsi tribuere volens dicere quod maximum: quod virtuoso possumus reddere est honor: nec tamen honor a nobis redditus potest esse equale praemium virtuti. De hac etiam virtute dicit Tul. 2. rheto. quod obseruantia est per quam homines aliqua dignitate antecedentes cultu quodam: et honore dignantur.

¶ Tres autem alie sunt: veritas: gratia: vindicatio. Per veritatem enim homo se talem exhibet proximo in verbis et factis qualis est quod non debet proximo ex aliqua legis necessitate: sed ex quaedam morum honesta te. Unde philosophus. 4. eti. c. 14. dicit de habente istam virtutem quod existens verax: et vita: et sermone confitetur existentia circa spmn et neque maiora: neque minora: et de hac dicit Tul. 2o rheto. quod veritas est: per quam immutata ea que fuerunt: aut sunt: aut erunt dicuntur. Non accipitur ergo hic veritas secundum quod est obicteum intellectus: nec pro virtute qua dicitur verum in confessionibus secundum quod dicit philosophus. 4. ethi. c. 14. Illud enim spectat ad perfectam ronem iustitie. Sed accipitur pro habitum quo homo promptus est ad actum praedictum absque aliqua legis necessitate. Per gratiam aliquis recompensat alicui bonum secundum ea que ab eo recipit. De hac dicit Tul. 2. rhet Gratia est in qua amicitiarum et officiorum alterius memoria alterius remunerandi voluntas continetur. Per vindicationem defendendo aut viciscendo propulsatu violentia: et iniuria moderate: non intendendo malum iniuriantised eius emendationem vel cohibitionem: vel aliorum quietem ad iustitie conseruationem: et dei honorem. De hac dicit Tulli. 2. rheto. Uindicatio est per quam ius et iniuria: et omne quod obfuturum est defendendo: aut vlciscendo propulsatur. Ad alias autem partes non descendo cansa prolixitatis vitande. Quantum tamen ad illud quod tangit hec opinio de partibus integralibus non mihi placet: quia pari ratione posset dici quod partes integrales charitatis essent diligere bonum et odire malum: declinare tamen a malo et facere bonum possunt dici duo actus iustitie: quorum vnus sine altero non sufficeret.